2
MÜNDƏRİCAT
- Ön söz
- Giriş
- I fəsil. 1930-cu il üsyanına gedən yollar
- II fəsil. Böhranın yetişməsi
- III fəsil. Üsyanın başlanması, gedişi və nəticəsi
- Nəticə
3
Bəxtiyar Vahabzadədən
Ön Söz
Şəkidə Yuxarı Karvansaranın arxasındakı meydanda 1930-cu il üsyanı
zamanı həlak olmuş yerli kommunistlərin xatirəsinə bir abidə qoyulmuşdu. 60-cı
illərdə raykomda məsul işdə çalışan bir qohumum ilə həmin yerdən keçdiyimiz
zaman məsul partiya işçisi ayaq saxlayıb mənim nəzərimi abidəyə cəlb etdi:
- Bu abidə Vətən yolunda canlarını qurban verən köhnə kommunistlərin
xatirəsinə ucaldılmışdır.
Əsəbiləşdim və qeyri adi olaraq:
- Məgər bunlar Vətənin nə olduğunu bilirdimi? - deyə qəzəblə onun üzünə
baxdım.
O eyhamımı başa düşüb susunca mən:
- Əslində bunlar Vətən xainləridir. Vətən yolunda canlarını qurban
verənlər isə bunları cəhənnəmə vasil edənlərdir.
Bu söhbətdən sonra qohumum məndən soyumağa başladı. Aramızda soyuq
münasibət yarandı. İllər keçdi. Qohumumu işdən qovdular. O, haqsız qovulduğunu
bildirmək və məndən kömək diləmək üçün Bakıya gəldi. Qohumum cidd-cəhdlə
günahsız olduğunu, amma raykomun I katibinin rüşvət aldığını və əxlaqsız
olduğunu MK-ya açıq imza ilə yazdığına görə işdən qovulduğunu bildirdi.
Mən gülüb neçə il əvvəlki söhbətimizi onun yadına salıb dedim:
- Sənin işdən qovulmağını mən çox təbii sayıram. Çünki bu gün səni işdən
qovan partiya rəhbəri dünən Şəki üsyanında öldürülmüş həmin kommunistlərin
törəmələridir.
O: - Neyləyim, hamı kimi mən də bu rejimin ədalətinə inanmışdım.
Dedim: - Xeyir, Xalq heç zaman bu bic quruluşun ədalətinə inanmayıb.
İnanan sənin kimi nomenklatura işçiləri idi. Çünki kor-koranə inanmaq sizə sərf
edirdi. İndi get, inandığın rejimin ədalətini tap, görüm necə tapırsan.
Qohumum 2 il yuxarılara məktublar yazdı, teleqramlar vurdu. Moskvaya
qədər getdi. Amma ədaləti tapa bilmədi.
Mən hər dəfə Şəkiyə getdiyim zaman həmin abidənin önündən keçəndə
orda yatanlara lənət, xalqın haqqı uğrunda canlarını qurban verən, güllələnən,
sürgünə göndərilən Bəhram bəylərin, Mustafa bəy Əlicanbəyovların, Qaçaq
Abbasların, Nəcməddin Əfəndilərin, Kor Xuduların və Şeyxzadələrin ruhuna
rəhmət oxuyardım.
Allaha min dəfə şükürlər olsun, Kreml əsarətindən xilas olduq. Amma o
vaxtdan bu günə qədər Şəki üsyanı mənim ürəyimdə qara bir yara kimi durur, hər
4
dəfə yadıma düşəndə göyüm-göyüm göynəyirdim. Çünki Bakıdan gələn rus
ordusunun məzlum xalqa necə divan tutduğunu, xalqın naləsini, Qurcana dərəsində
gecələr səhərə qədər güllələnən igidlərin sinəsində soyuyan güllə səslərini
eşidirdim.
O zaman mən 5 yaşlı uşaq olduğuma baxmayaraq, nənəmin və gəlinlərin
qara kəlağayı örtdüklərini, əmilərimin və atamın babamla xısın-xısın, qorxa-qorxa
danışdıqlarını və xüsusilə dağda vurulan qaçaq Abbasın şələ üstündə
sürüdüldüyünü görən camaatın gizlində hönkür-hönkür ağladığını dünən olmuş
kimi xatırlayıram.
Uşaq ikən qəlbimə düşən o qara ləkəni sətirlərə çevirib vərəqlərə
köçürmək son illər mənim arzum oldu. Amma arxivlərdə işləmək, üsyana aid olan
faktla, sənədləri üzə çıxarmaq yaşımın bu çağında mənə çox çətin idi. Amma vaxt
keçir, üsyanın canlı şahidi olan qocalar sıradan çıxırdı.
Azərbaycanın tarixində qızıl hərflərlə yazılmağa layiq olan 30-cu il Şəki
üsyanı haqqında bədii əsər yazmaq üçün öncə tarixi faktlar və sənədlərin üzə
çıxarılması lazım idi. Buna görə də mən Bakıdakı bir neçə tarixçiyə, o cümlədən də
Şəkinin bir neçə qələm əhlinə bu məsələni öyrətməyi təklif etdimsə də yaxın duran
olmadı. Nəhayət, Şəki ziyalılarından Həbibulla Manaflı bu işi boynuna götürdü və
arxiv sənədləri əsasında bu kitabı üzə çıxartdı.
Kitabın I fəslində üsyanın yaranma səbəbləri - istehsal vasitələri üzərində
dövlət inhisarı, yeni iqtisadi siyasət nəticəsində xalqın dilənçi kökünə düşməsi,
«Mübariz Allahsızlar cəmiyyəti»nin əli ilə yüz illərin sınağından çıxmış gözəl adət
və ənənələrə, milli və dini dəyərlərə qarşı səlib yürüşləri inandırıcı faktlar və
sənədlər əsasında göstərilmişdir. Müəllif, inkar edilməsi mümkün olmayan dəlillər
əsasında vurğulayır ki, sovet diktaturasının gətirdiyi qanlı rejimin, insan təbiətinə
qarşı yönəlmiş zorakılığı, insan düşüncəsini məhdud çərçivələr içərisinə salmaq
niyyəti, azad sənətkarlığı və fərdi kəndli təsərrüfatlarını məhv etmək yönündə
aparılan iqtisadi siyasət mövcud üsul-idarəyə qarşı xalq qəzəbini və nifrətini
zəruriləşdirirdi.
Kitabın nəzərimizi cəlb edən uğurlu cəhətlərindən biri də xalqın mövcud
quruluşa qarşı etirazını Şəki çərçivəsindən çıxararaq ümumazərbaycan fonunda əks
etdirə bilməsidir. Belə ki, müəllif Naxçıvan, Qax, Zaqatala, Gəncə və Şamaxıda da
baş verən kəndli üsyanlarını da əhatə etməyə çalışmışdır.
Şəki ətrafındakı kənd və şəhərlərdə təşkil olunmuş silahlı üsyanları ad və
ünvanları ilə göstərən müəllif, «Şəki üsyanı» adı ilə tarixə düşmüş bu hərəkatın
coğrafiyasını da çəkmişdir. Məsələn, müəllif Əliabaddan Novruz Şirinovun,
Varxiyandan İslam Qara oğlunun, Baş Göynükdən Süleyman Salman oğlunun,
Qabaqçöl kəndindən Məmməd Ramazan oğlunun, Tala kəndindən Həsən Osman
oğlunun dəstələrini bir-bir oxucuya təqdim edir.
Üsyanın rəhbəri isə Peterburq Konstantin artilleriya məktəbini bitirmiş,
1919-cu ildə qardaşları Vahid bəy və podpolkovnik Hüseyn bəylə birlikdə