Qarabağda həlak olmuş şə
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi Təbii hüquq məktəbi XVIl-XVIll əsrlərdə Avropa hüquqşü- naslığında hakim mövqeyə malik olmuşdur. Müasir tədqiqatçılar təbii hüquq məktəbinin yaranmasını ilk növbədə Hüqo Qrotsinin (1583-1645) yaradıcılığı ilə bağlayırlar. Qobbs, Lokk, Spinoza, Pufendorf, Tomazi, Volf bu təlimin görkəmli nümayəndələri hesab olunurlar. Rasional düşüncəyə əsaslanan təbii hüquq məktəbinin formalaşması Hüqo Qrotsinin yaradıcılığı ilə başlasa da, təbii hüququn tam şəkildə mənəvi teologiyadan ayrılmasında həlledici rolu hüquq fəlsəfəsi ilə məşğul olan alman tədqiqatçısı Xristian Tomazi (1655-1728) oynamışdır. İsveç alimi Erik Annersin yazdığı kimi, Tomazinin əsas məqsədi sxolastik irsi bütünlüklə ayırıb çıxararaq «sekulyarizasiya olunmuş» təbii hüquq yaratmaqdan ibarət idi. Bu məsələdə o, Hüqo Qrotsidən irəli gedərək müstəqil bir mövqedən çıxış edir. Çünki, H.Qrotsi orta əsrlər dövründən qalma bir metodologiyaya əsaslanırdı. Həmin metodologiyaya görə, ilahi hüquqla (jus divinum) təbii hüquq (jus naturale) bir-birinə bağlı olmaqla ümumi bir tamı təşkil edirlər. Ancaq Tomazinin fikrincə «təbii hüququn fundamental prinsipləri insan şüurundan irəli gəlir. Odur ki, təmiz «yuridik» təbii hüquq insandan başlayır».’' Təbii hüquq məktəbinin nümayəndələri belə hesab edirdilər ki, hüquq elmi empirik hüquqi reallıqla məşğul olmamalıdır. Onların fikrincə, pozitiv hüquq, yəni empirik olaraq münasibətləri tənzimləyən hüquq normaları ictimai münasibətləri konkret ictimai-siyasi şəraitə uyğun qaydada tənzimləyən mexanizm və ya texniki vasitədir və onların əsl hüquq elminə aidiyyəti yoxdur. Təbii hüquq məktəbini tənqid edənlərin ən çox diqqət verdiyi məsələlərdən biri də həmin məktəbin nümayəndələrinin hüquq elmi ilə pozitiv hüququ uzlaşdırmamasıdır. Tanınmış nəzəriyyəçi Y.N.Trubetskoy yazır ki, Hüqo Qrotsi tərəfindən təməli qoyulmuş təbii hüquq məktəbi pozitiv hüququn elmdən tamamilə kənara sıxlaşdırılması təhlükəsini yaratmışdır. «Məsələ ondadır ki, Qrotsi və onun davamçıları nə onları əhatələyən tarixi gerçək- Аинерс Э. История европейского права. M., 1999, s. 226. 33 ilqar Məmmədov liklə, nə də tarixin özü ilə hesablaşmırdılar. Onların fikrincə, cəmiyyətdə yalnız şüurun tələblərinə cavab verən, yəni təbii hüquq məntiqinə uyğun olan normalar tətbiq oluna bilər. Beləliklə, həmin mütəfəkkirlər təbii hüququ a priori olaraq müəyyənləşən bütöv bir qaydalar kodeksi kimi təsəvvür edirdilər. Həmçinin, belə hesab olunurdu ki, həmin kodeksə uyğun gəlməyən nə varsa, şüura zidd olan hadisə kimi ləğv edilməlidir».”' XVII
məqsədinə xidmət edən «hüququn ensiklopediyası» adlı bir sahə yaranmışdır. N.M.Korkunov yazır ki, hüququn ensiklopediyası adı ilə nəşr olunan ilk kitab Qunnisin 1638-ci ildə dərc edilən əsəri olmuşdur. İlk əvvəllər təbii hüquq məktəbinin hüququn ensiklopediyasına təsiri o qədər də güclü deyildi. Təbii hüquq məktəbinin hüququn ensiklopediyasına təsiri XVII əsrin ikinci yarısı və XVIII əsrdə güclü olmuşdur. Bu təsirin nəticəsi idi ki, həmin dövrdə təbii hüquq nəzəriyyəsini şərh etmək hüququn ensiklopediyasının əsas vəzifəsinə çevrilmiş və hüququn ensiklopediyası tərəfindən pozitiv hüquqa dəyər verilməmişdir. Təbii hüquq məktəbi empirik hüquqi reallığı hüquq elminə aid olmayan hadisə kimi dəyərləndirdiyindən onun təsiri altında inkişaf edən hüququn ensiklopediyasında da tətbiqi hüquqşünaslığı əhatə edən ümumi, nəzəri sistem yaradılmamışdır. Bu səbəbdəndir ki, tətbiqi hüquqşünaslıq sahəsi ilə bağlı hüququn ayrıca ensiklopediyasının yaradılması istiqamətində inkişaf baş vermişdir. Təbii hüquq məktəbinin təsiri altında olan ensiklopediyadan fərqli olaraq, ikinci istiqamətdə inkişaf edən ensiklopediyada faktlardan çıxış etməyə üstünlük verilirdi. Bu isə, öz növbəsində, həmin istiqamətdə çalışan hüquqşünaslarda empirik düşüncənin inkişaf etməsinə təsir göstərmişdir. Təbii hüquq məktəbinin təsiri altında olan ensiklopediyada bütöv hüquqi sistem apriori mühakimələrdən deduksiya edildiyi halda, ikinci istiqamətdə inkişaf edən hüququn ensiklopediyası empirik və induktiv düşüncəni ' Трубетцкой E.H. Энциклопедия права. Санкт-Петербург, 1999, s. 63.
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi əsas götürərək faktlardan çıxış etməyə üstünlük vermişdir. Odur ki, həmin ensiklopediyada faktiki materialın mənasını izah edən, mahiyyətini açan ümumi müddəalar özünə geniş yer almışdır. F.V.Taranovskinin yazdığı kimi, həmin ensiklopediyadakı empirik ümumiləşdirmələr ayrı-ayrı hüquq sahələrinin əsas məzmununu açıb göstərməkdən uzağa getməsə də, bu, elmi fikrin yeni istiqamətdə inkişafına təkan vermişdir. XVIII
yaxşı nümunəsi iohan Stefan Pyutterin birinci nəşrdə «Hüquq ensiklopediyası eskizi», ikinci nəşrdə isə «Hüquq ensiklopediyası təcrübəsi» adalandırıian əsəri olmuşdur. S.Pyutterin bu əsəri Avropa hüquqşünaslığında hüquq ensiklopediyasının yerini möhkəmlətmiş, yalnız iki əsrdən sonra hüququn ensiklopediyası öz yerini hüquq nəzəriyyəsinə vermişdir. Həmin dövrdə hüququn ensiklopediyası ilə yanaşı, hüquq fəlsəfəsi də inkişaf etmiş və bu fəlsəfə Kantın, Hegelin əsərlərində öz inkişaf zirvəsinə çatmışdır. Müasir nəzəriyyəçilər məhz hüququn ensiklopediyasını dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin başlanğıcı hesab edirlər. Bununla yanaşı, nəzəriyyəçilər belə hesab edirlər kl, hüquq ensiklopediyası hüquq fəlsəfəsi ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etmişdir. Hüququn ensiklopediyası inkişaf edərkən hüquq fəlsəfəsində hazırlanan İdeyalardan bəhrələnmiş və onunla yaxından əlaqəsi olmuşdur. N.M.Korkunov isə, hətta onları bir-birindən ayırmağa lüzum bilmir. O yazır: «Hüquq fəlsəfəsi ensiklopediyadan ayrı bir elm kimi tanına bilməz. Hüququn fəlsəfəsi və hüququn ensiklopediyası eyni bir şeydir. Bunlar yalnız ümumlləşdlricl sahənin- ümumi hüquq nəzəriyyəsinin hazırlanma mərhələləridir»."' XVIIl əsrin sonlarına doğru hüquqi biliklər sistemi kimi formalaşmağa istiqamətlənmiş hüququn
ensiklopediyası fəlsəfi-rasio- nalist və tarixi-empirik xətlərə ayrılırdı. Birincisi, apriori ideyalardan çıxış etməklə deduksiya yolu İlə təbii hüququn əsas sistem-
' Коркунов H.M. Лекции по общей теории права. Санкт- Петербург, 2004, S.
48. 35 Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|