Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2.2. İş ı q v ə onun orqanizml ə rin h ə yat ı
| ı
maral v ə s.). Soyuqdan qorunmaq üçün daha radikal mühafiz ə formas ı mövcuddur: isti ölk ə l ə r ə miqrasiya (qu ş lar ı n köçm ə si, yüks ə k da ğ keçisi q ı ş da a ş a ğ ı yüks ə klikl ə r ə enir v ə s.), q ı ş lama – q ı ş dövründ ə yuxuya gedir (marmot, d ə l ə , boz ay ı , yarasa-bunlar b ə d ə nl ə rinin temperaturunu s ı f ı r d ə r ə c ə y ə q ə d ə r endir ə r ə k metabolizmi v ə bununla da qida madd ə l ə rind ə n istifad ə ni l ə ngidir). Heyvanlar ı n ə ks ə riyy ə ti is ə inki ş af ı n ı dayand ı raraq h ə r ə k ə tsiz olur. Bu hadis ə diapauza adlan ı r v ə h əşə ratlar ı n müxt ə lif inki ş af m ə rh ə l ə sind ə (yumurta, sürf ə , barama, h ə tta k ə p ə n ə k) ba ş verir, lakin mülayim en- liyin bir çox orqanizml ə ri (canavar, maral, dov ş an v ə s.) bu dövrd ə daha aktiv h ə yat f ə aliyy ə tind ə olur, b ə zil ə ri is ə h ə tta çoxal ı r ( ş ahzad ə pinqvini). Bel ə likl ə , temperatur mühüm limitl əş dirici faktor olub orqanizm v ə populyasiyalarda adaptasiya prosesl ə rin ə ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə t ə sir göst ə rir. 2.2.2. İş ı q v ə onun orqanizml ə rin h ə yat ı nda rolu İş ı q mühüm ekoloji faktor olub, böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir, o, fotosintez prosesl ə ri üçün enerji m ə nb ə yi olub Yerin qeyri-üzvi bitki örtüyünd ə n üzvi birl əş m ə l ə rin yaranmas ı nda i ş tirak edir. İş ı q özünün fiziki xass ə l ə rin ə gör ə heyvanlar ı n müxt ə lif h ə yat prosesl ə rind ə böyük v ə çox ş ax ə li rol oynay ı r. Qeyd etm ə k laz ı md ı r ki, ekologiyada «i ş ı q» termini dedikd ə gün əş ş üalanmas ı n ı n bütün diapazonu n ə z ə rd ə tutulur, bura 0,05-d ə n 3000 nm- ə (1 nanometr=10 -6 mm) q ə d ə r v ə daha yüks ə k dal ğ al ı uzunluqda enerji ax ı n ı n ə z ə rd ə tutulur. Bu radiasiya ax ı n ı canl ı orqanizml ə rin h ə yat ı nda fiziki xass ə l ə rin ə v ə ekoloji ə h ə miyy ə tin ə gör ə bir neç ə sah ə y ə ayr ı l ı r. Bu sah ə l ə rin s ə rh ə dl ə ri (hüdudlar ı ) ayd ı n deyil. Ümumi şə kild ə onlar ı a ş a ğ ı dak ı kimi t ə s ə vvür etm ə k olar: <150 nm – ionla ş ma radiasiyas ı ; 35 150-400 nm – ultrab ə növ şə yi radiasiya (UB); 400-800 nm – görün ə n i ş ı q (müxt ə lif orqanizml ə r üçün s ə rh ə dl ə ri f ə rql ə nir); 800-1000 nm – infraq ı rm ı z ı radiasiya ( İ Q). Bütün orqanizml ə rin h ə yat f ə aliyy ə ti prosesl ə rini yerin ə yetirm ə k üçün daxil olan enerjinin ə sas m ə nb ə yi gün əş radiasiyas ı say ı l ı r, bu yerin enerji balans ı n ı n 29,9%-ni t əş kil edir. Yer s ə thin ə dü şə n gün əş enerjisini 100% q ə bul ets ə k, onun t ə xmin ə n 19%-i atmosferd ə n keç ə rk ə n udulur, 34%-i geriy ə kosmik f ə zaya ə ks olunur, 47%-i is ə düz v ə s ə pil ə n radiasiya şə klind ə Yer s ə thin ə daxil olur. İ onla ş m ı ş radiasiyaya kosmik ş üalar, h ə mçinin t ə bii v ə süni radioaktivlik daxildir, Yer s ə thind ə bu radiasiyan ı n orqanizm ə t ə siri ə sas ə n t ə bii radiasiya fonu il ə ba ğ l ı d ı r. Bizim dövrümüzd ə bu, texnogen m ə n şə li radiasiyan ı n k ə skin artmas ı il ə ə laq ə dard ı r. Radiasiyan ı n bioloji t ə siri ə sas ə n subhüceyr ə s ə viyy ə sind ə (nüv ə . mitoxondrin, mikrosom) ba ş verir. Mü ə yy ə n edilmi ş dir ki, bel ə t ə sir ş üalanman ı n dozas ı ndan as ı l ı d ı r: k ə skin dozalarda ş üalanma il ə z ə d ə l ə nm ə effekti stimul yaratmaqla ə v ə z olunur. İ onla ş m ı ş radiasiyan ı n genetik aparata t ə siri (mitogen effekt) m ə lumdur, spektrin bu hiss ə sinin ekoloji aspekti praktiki olaraq öyr ə nilm ə mi ş dir. Ultrab ə növ şə yi ş üalar ı n daha q ı sadal ğ al ı (200-280 nm) zonas ı («ultrab ə növ şə yi C») d ə ri t ə r ə find ə n f ə al ad- sorbsiya olunur; T ə hlük ə lik bax ı m ı ndan UB-C X ş üalara yax ı nd ı r, lakin o, praktiki olaraq ozon ekran ı (qat ı ) t ə r ə ifnd ə n tamamil ə udulur. UB ş üalar ı n sonrak ı zonas ı dal ğ as ı n ı n uzunlu ğ u 280-320 nm olan UB-B spektrin daha t ə hlük ə li hiss ə si olub kanserogen t ə sir göst ə rir. UB-B zonas ı n ı n ə sas hiss ə si d ə ozon ekran ı t ə r ə find ə n udulur; Yer s ə thin ə UB ş üalar ı n yaln ı z t ə xmin ə n 300 nm-d ə n yuxar ı uzunluqlu dal ğ alar ı çat ı r. Spektrin bu hiss ə si böyük enerjiy ə malik olub canl ı orqanizml ə r ə ə sas ə n kimy ə vi t ə sir göst ə rir. UB ş üalar qism ə n hüceyr ə sintezi prosesl ə rini stimulla ş d ı r ı r. UB ş üalanmas ı k ə nd t ə s ə rrüfat ı cavan (körp ə ) heyvanlar ı n ı n m ə hsuldarl ı ğ ı n ı art ı r ı r. Bu ş üalar ı n t ə siri alt ı nda orqanizmd ə Ca v ə P -un mübadil ə sini t ə nziml ə y ə n v ə bununla da skeletin mi- nimal böyüm ə v ə inki ş af ı na şə rait yaradan D vitamini sintez olunur. D vitamininin böyüm ə kd ə olan cavan hey- vanlar üçün ə h ə miyy ə ti böyükdür. Odur ki, yuvalarda do ğ ulan m ə m ə lil ə rin çoxu münt ə z ə m olaraq (çox vaxt s ə h ə r ça ğ lar ı ) yuvan ı n yax ı nl ı ğ ı nda gün əş l ə i ş ı qlanan yer ə apar ı l ı r. Tülkü v ə porsuqlar ı buna misal göst ə rm ə k olar. Bir çox qu ş lar da bu m ə qs ə dl ə «gün əş vannas ı » q ə bul edirl ə r. UB ş üalar ı n t ə siri onun dozas ı ndan as ı l ı d ı r: art ı q ş üalanma orqanizm ə m ə nfi t ə sir göst ə rir. Q ı sa dal ğ al ı ra- diasiyaya qar ş ı xüsusil ə bölün ə n hüceyr ə l ə r davams ı z olur. Orqanizml ə rin UB ş üalar ı n yüks ə k dozas ı na qar ş ı ekranla ş mas ı na uy ğ unla ş mas ı n ə tic ə sind ə bir çox növl ə rd ə bu ş üalar ı udan tünd piqmentl ə r formala ş ı r. İ nsanda gün əş alt ı nda yanma da (qaralma) bu q ə bild ə ndir. UB ş üalar (radiasiya) hidrosferd ə d ə mü ə yy ə n ə h ə miyy ə t k ə sb ed ə r ə k 65 m d ə rinliy ə q ə d ə r keçir (çat ı r). M ə s ə l ə n, Antarktikada buzda m ə sk ə n salan yosunlara yayda buz qat ı n ı n a ş a ğ ı hiss ə sind ə , fitoplanktona is ə bu- zun alt ı nda kölg ə li yerd ə rast g ə linir. Bu «a» v ə «c» xlorofilinin UB ş ülar ı n ı n t ə siri il ə parçalanmas ı il ə ba ğ l ı d ı r. fotosintezin pozulmas ı CO 2 -d ə n istifad ə ni azald ı r, bu is ə okean v ə atmosfer aras ı nda karbonun balans ı na t ə sir göst ə rir. Ultrab ə növ şə yi radiasiya yer s ə thin ə çatan ümumi radiasiyan ı n t ə xmin ə n 5-10%-ni t əş kil edir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|