Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
neyston adlan ı r. Oksigen rejimi
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (evrioksibiontlar) , buna ş irinsulu oliqoxetl ə r
- Duz rejimi. Su sakinl ə rinin ə ks ə riyy ə ti poykilosmotik
- Su hövz ə l ə rinin temperatur rejimi
| neyston
adlan ı r. Oksigen rejimi. Oksigenl ə doymu ş suda onun miqdar ı 1 litrd ə 10 ml t əş kil edir. Bu atmosferd ə olan oksigend ə n 21 d ə f ə azd ı r. Odur ki, hidrobiontlar ı n t ə n ə ffüsü ç ə tinl əş ir. İ lk suda ya ş ayanlar v ə suyun alt ı nda olan bitkil ə r t ə n ə ffüs üçün suda h ə ll olmu ş oksigeni ya bütün b ə d ə nl ə rinin s ə thi il ə , yaxud da xüsusi t ə n ə ffüs orqanlar ı vasit ə sil ə al ı r. Oksigenin suda h ə ll olmas ı na temperatur da t ə sir göst ə rir (c ə dv ə l 2.1.). C ə dv ə l 2.1. Müxt ə lif temperaturlarda suda h ə ll olan oksigenin miqdar ı , ml/l (A.Krogh, 1941) Temperatur, d ə r ə c ə Ş irin su D ə niz suyu 0 10,29 7,97 10 8,02 6,35 15 7,22 5,79 20 6,57 5,31 30 5,57 4,46 Suda oksigenin miqdar ı na ekoloji faktorlar da t ə sir göst ə rir. Bel ə ki, suyun qar ı ş mas ı (f ı rt ı na, dal ğ a, tez ax ı n, şə lal ə v ə s.) s ə thinin hava il ə t ə masda olmas ı n ı art ı raraq suda oksigenin artmas ı na s ə b ə b olur. Tam sakit havada qapal ı axmaz su hövz ə l ə rind ə suda oksigenin h ə ll olmas ı yava ş ı y ı r. Ya ş ı l bitkil ə r suda oksigenin çoxalmas ı na s ə b ə b olur, ölü bitki qal ı qlar ı n ı n, lilin toplanmas ı is ə üzvi madd ə l ə rin parçalanmas ı il ə ə laq ə dar suyu oksigenl ə kasatla ş d ı r ı r. Bu, xüsusil ə yüks ə k temperaturda daha çox t ə zahür olunur. Bel ə şə raitd ə parçalanma (çürüm ə ) prosesl ə ri tezl əş ir, oksigenin h ə ll olmas ı is ə z ə ifl ə yir. Q ı ş da su hövz ə si buz il ə örtüldükd ə , xüsusil ə ona çoxlu miqdarda detrit qar ı ş arsa, suda oksigenin miqdar ı k ə skin azal ı r v ə oksigenin çat ı ş mazl ı ğ ı ndan bal ı qlar ı n kütl ə vi m ə hv olmas ı ba ş verir. Oksigenin çat ı ş mazl ı ğ ı il ə yana ş ı , suda orqanizml ə rin (xüsus ə n bal ı qlar ı n) m ə hv olmas ı na suda toksik qazlar ı n (metan, kükürd oksidi, CO 2 v ə b.) konsentrasiyas ı n ı n yüks ə lm ə si il ə ə laq ə dar olaraq su hövz ə l ə rinin dibind ə madd ə l ə rin parçalanmas ı s ə b ə b olur. Qeyd edildiyi kimi, suya oksigen, yosunlar ı n fotosintetik f ə aliyy ə ti hesab ı na v ə havadan diffuziya olmaqla daxil olur. Odur ki, suyun yuxar ı qatlar ı bir qayda olaraq, a ş a ğ ı qatlara nisb ə t ə n oksigenl ə z ə ngindir. Heyvan v ə 41 bakteriyalar çox yay ı lan su qatlar ı nda oksigend ə n çox istifad ə olundu ğ undan onun k ə skin defisitliyi yarana bil ə r. M ə s ə l ə n, Dünya okean ı nda h ə yatla z ə ngin olan 50 m-d ə n 1000 m- ə q ə d ə r d ə rinlikd ə aerasiya k ə skin pisl əşə r ə k fitoplankton yay ı lan suyun üst qatlar ı na nisb ə t ə n 7-10 d ə f ə a ş a ğ ı d ı r. Su hövz ə sinin dibind ə şə rait anaerob v ə ziyy ə tin ə yax ı n ola bil ə r. Su sakinl ə ri aras ı nda suda oksigenin geni ş d ə yi ş m ə sin ə , h ə tta onun olmamas ı na tab g ə tir ə bil ə n bir çox növl ə r mövcuddur (evrioksibiontlar) , buna ş irinsulu oliqoxetl ə r (Tubifex tubifex), b ə zi molyusklar (m ə s. Viviparus viviparus) aiddir. Bal ı qlar aras ı nda suda oksigenin çox azl ı ğ ı na döz ə n növl ə rd ə n dabanbal ı ğ ı , tinqabal ı ğ ı , sazan ı (ç ə kibal ı ğ ı n ı ) göst ə rm ə k olar. Bununla bel ə , b ə zi növl ə r stenoksibiontdur , onlar oksigenl ə kifay ə t q ə d ə r yüks ə k doymu ş sularda ya ş aya bil ə r (m ə s. alabal ı q). Bir çox növl ə r oksigenin çat ı ş mazl ı ğ ı şə raitind ə qeyri-aktiv v ə ziyy ə t (anosibioz) al ı r v ə bel ə likl ə , ə lveri ş siz dövrü keçir ə bil ə r. Hidrobiontlar ı n t ə n ə ffüsü ya b ə d ə nin s ə thi il ə , yaxud da xüsusi orqanlarla (a ğ ciy ə r, traxey, q ə ls ə m ə ) h ə yata keçirilir. Duz rejimi. Su sakinl ə rinin ə ks ə riyy ə ti poykilosmotik olub onlar ı n b ə d ə nind ə osmos t ə zyiqi ə traf sudak ı duzluluq d ə r ə c ə sind ə n as ı l ı d ı r. Odur ki, hidrobiontlar ı n duzluluq balans ı n ı saxlamaq üçün onlara duzluluq d ə r ə c ə si münasib olmayan yerd ə n uzaqla ş maq ə sas üsul say ı l ı r. Ş irinsulu formalar d ə nizl ə rd ə , d ə niz formalar ı is ə ş irin sularda ya ş aya bilmir. Suyun duzluluq d ə r ə c ə si d ə yi ş m ə y ə m ə ruz qald ı qda heyvanlar özl ə rin ə ə lveri ş li mühit axtar ı rlar. M ə s ə l ə n, suyun s ə thi güclü ya ğ ı ş lardan sonra duzlulu ğ u azald ı ğ ı ndan d ə niz kiçik x ə rç ə ngl ə ri (Calanus v ə b.) 100 m- ə q ə d ə r d ə rinliy ə enirl ə r. Suda ya ş ayan onur ğ al ı heyvanlar, iri x ə rç ə ngl ə r, h əşə ratlar v ə onlar ı n sürf ə l ə ri homoyosmotik növl ə r ə aid edilir, onlar suda duzlar ı n qat ı l ı ğ ı ndan as ı l ı olmayaraq daima b ə d ə nl ə rind ə osmos t ə zyiqini saxlay ı rlar. Qeyd edildiyi kimi, ş irinsulu növl ə rin b ə d ə nl ə rind ə ki ş ir ə l ə r ə traf mühit ə gör ə hiportonikdirl ə r . İ zafi suyun qar ş ı s ı n ı n al ı nmas ı üçün müqavim ə t göst ə rilm ə s ə v ə ya b ə d ə nd ə n art ı q su xaric edilm ə s ə onlar ı t ə hlük ə gözl ə yir. İ btidail ə rd ə izafi suyun k ə narla ş d ı r ı lmas ı ay ı rma vakuell ə rin f ə aliyy ə ti il ə , çoxhüceyr ə lil ə rd ə is ə art ı q suyun ç ı xar ı lmas ı ay ı rma sisteml ə ri vasit ə sil ə yerin ə yetirilir. B ə zi infuzorlar h ə r 2-2,5 d ə qiq ə d ə n bir öz b ə d ə nd ə ri ç ə kisind ə suyu xaric edir. Ümumiyy ə tl ə , su sakinl ə ri aras ı nda h ə m ş irin, h ə m d ə duzlu suda aktiv v ə ziyy ə td ə ya ş ayan evriqal ı n növl ə r azd ı r. Onlar ə sas ə n çaylar ı n estuaril ə rind ə , limanlarda v ə dig ə r azduzlu su hövz ə l ə rind ə m ə skunla ş ı r. Su hövz ə l ə rinin temperatur rejimi quruya nisb ə t ə n xeyli sabitdir. Bu, suyun fiziki xass ə l ə ri il ə , xüsusil ə yüks ə k istilik tutumu il ə ba ğ l ı d ı r. Bunun n ə tic ə sind ə istiliyin al ı n ı b-verilm ə si temperaturun k ə skin d ə yi ş m ə sin ə s ə b ə b olmur. Su hövz ə l ə rinin s ə thind ə n suyun buxarlanmas ı (buna 2263,8 c/q s ə rf olunur) alt qatlar ı n q ı zmas ı n ı n qar ş ı s ı n ı al ı r, buzun ə m ə l ə g ə lm ə si is ə (buna 333,48 C/q ə rim ə istiliyi s ə rf olunur) suyun soyumas ı n ı n qar ş ı s ı n ı al ı r. Okean sular ı n ı n üst qatlar ı nda temperaturun illik d ə yi ş m ə amplitudas ı 10-15 0 C-d ə n art ı q olmur, kontinental su hövz ə l ə rind ə is ə bu r ə q ə m 30-35 0 C-y ə çat ı r. Suyun d ə rin qatlar ı n ı n temperaturu d ə yi ş mir. Ekvator sular ı nda üst qatlarda suyun temperaturu +26…+27 0 C, qütbl ə rd ə is ə 0 0 C v ə a ş a ğ ı t əş kil edir. Qurunun isti qaynaqlar ı nda suyun temperaturu 100 0 C, sualt ı qeyzerl ə rd ə is ə okean dibinin yüks ə k t ə zyiqi şə raitind ə suyun temperaturu +306 0 C-y ə çat ı r. Bel ə likl ə , suyun temperaturunun sabit olmas ı hidrobiontlar aras ı nda stenotermlik qurudak ı canl ı lara nisb ə t ə n daha geni ş yay ı lm ı ş d ı r. Evriterm növl ə r ə ə sas ə n kiçik kontinental su hövz ə l ə rind ə , h ə mçinin sutkal ı q v ə mövsümi temperaturun daha çox d ə yi ş diyi yüks ə k v ə orta enlikl ə rin litorallar ı nda rast g ə linir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|