O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta

Xalqaro marketingning o’ziga xos xususiyatlari

Umuman olganda marketing tizimi, uning tamoyillari va vazifalari ichki bozorda ham, tashqi iqtisodiy faoliyat sohasida ham bir xilda amal qiladi. Ammo chet mamlakatlar bozorlarining faoliyati va bu bozorlar uchun ishlash sharoitlarida muayyan o’ziga xos farqli tomonlar ham bor. Xalqaro marketing ichki bozordagi marketingga nisbatan o’ziga xos xususiyatlarga ega ekanligini ta’kidlagan holda, birinchi navbatda, jahon bozorlarida u yoki bu mintaqa bozorida, jahon iqtisodiyotida va umuman jahon bozorida uchraydigan «noaniqlik omillari»ning katta qadamlariga duch kelishga to’g’ri keladi. Birinchidan, xalqaro marketingning o’ziga xos xususiyatlari xalqaro tijorat tashkilotlarining turiga qarab namoyon bo’ladi. Bu tashkilotlarda operatsiyalarning bevosita ishtirokchilari (turli mamlakatlardagi kontragentlar) o’rtasida o’zaro to’lov olib boriladigan asosiy hamda tovarlarning sotuvchidan xaridorga etib kelishi bilan bog’liq bo’lgan ta’minlovchilarga bo’linadi. Asosiy tijorat operatsiyalari (harakatlari) ga quyidagilar kiradi: moddiy-buyum shaklidagi tovarlarni ayirboshlash bo’yicha (tijorat eksporti va importi); ilmiy-texnikaviy bilimlarni ayirboshlash bo’yicha (patentlar, litsenziyalar, nou-xau savdosi shaklida), texnikaviy xizmat ko’rsatishni ayirboshlash bo’yicha (maslahat va qurilish sohasidagi injiniring); ijara bo’yicha; xalqaro turizm bo’yicha; axborot va boshqarishni takomillashtirish sohasida maslahat xizmatlari ko’rsatish bo’yicha; kinofilmlar va teledasturlar ayirboshlash bo’yicha faoliyatlar va hokazo.

Xalqaro tovar oborotini ta’minlaydigan operatsiyalarga quyidagilar kiradi: xalqaro yuk tashish bo’yicha, transport-ekspeditorlik operatsiyalari; yuklarni sug’urtalash bo’yicha; xalqaro yuk tashishda asrash, xalqaro hisob-kitoblarni olib borish bo’yicha faoliyat. Bu ishlar tovar harakati operatsiyalari nomini olgan.
Ikkinchidan, xalqaro marketingning o’ziga xosligi ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini belgilash, taraqqiyot strategiyasini tanlash va maqsadlarga etishda qo’llaniladigan usullardan iborat.
Xalqaro marketing strategiyasining ikki muqobil (keskin farq qiluvchi) ko’rinishi bor: tabaqalanmagan (farqlanmagan) va tabaqalangan. Birinchi turga kiradigan firma bir xil tovarning o’zini ham ichki va ham tashqi bozorga chiqaradi, ya’ni standart marketing dasturidan foydalanishda ko’rsatkichlar doirasini shunchaki kengaytirib qo’ya qoladi. Firma bozori chaqqon tovarlarning chet ellarda savdo markasiga, dizayniga, o’rash-joylashga yoki tarkibiga biron bir o’zgarishlar kiritmasdan ham sotilishiga ishonadi. Bunday yondashuv ishlab chiqarishning yalpi borishi tufayli xarajatlarni g’oyat kamaytirishga imkon beradi. Ammo bunda ayrim mamlakatlarning milliy o’ziga xos tomonlari, qonunlar, rasm- rusumlardagi farqlarga e’tibor berilmaydi. Shu sababli bunday strategiya firmaning tovari xalqaro miqyosda nom qozongan yoki tovarning chet ellarda sotilishi hissasi unchalik ko’p bo’lmagan hollarda qo’llaniladi. Masalan, jahonga mashhur «Koka- kola» va «Pepsi-kola» firmalari o’z ommaviyligi tufayli oddiy kengaytirishning tabaqalanmagan strategiyasidan foydalanadi.
Tabaqalanmagan marketing strategiyasi turli bozorlardagi talab va did ehtiyojlari, huquqiy normalar, til talablari, madaniy tafovutlar va boshqalarni
hisobga olgan holda o’zgartirishlar kiritilgan tovarlar taklifining o’ziga xos tomonlarini aniqlashga asoslanadi.
Firma narx belgilashda mahalliy, iqtisodiy, masalan, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi milliy mahsulot (YaMM) miqdori kabi ko’rsatkichlarni hisobga oladi. Xuddi shu sababli ko’pgina firmalar sust rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda tovarlarning soddalashtirilgan ko’rinishlarini yoki arzon mahalliy ishchi kuchidan foydalanib, umuman tayyor mahsulotni past narxlarda sotadi. Ayni paytda sanoati rivojlangan davlatlarda narxlar yuqoriroq belgilanadi, chunki narxlar ko’shimcha xalqaro marketing va mahsulot sifati xarajatlarini o’z ichiga oladi.
Xalqaro marketingning eng puxta tarkibiy qismi - bu mahalliy talablar va milliy an’analarni ziyraklik bilan payqaydigan reklamadir. Masalan, shinalar reklamasi Buyuk Britaniyada-xavfsizlikka, AQShda - foydalanish tafsilotlariga, Germaniyada - ixchamlikka birinchi navbatda e’tibor beradi.
Tabaqalangan strategaya xalqaro marketingda keng qo’llaniladi. Bir tomondan, bu mahsulotni rejalashtirishning g’oyat oddiy usuli, chunki yangi tovarni yaratish shart bo’lmay, unga bir muncha o’zgarishlar kiritish kifoyaligi nazarda tutiladi. Ikkinchi tomondan, strategiyani qo’llash reklama, dizayn va tovar siljishi uchun qo’shimcha xarajatlarni oshirishga, shuningdek, markazlashgan boshqarishni cheklashga olib keladi. Shuning uchun ham keyingi vaqtlarda xalqaro firmalar marketing strategiyasini ishlab chiqish va rejalashtirishda ko’proq omixta yondashuvlardan foydalanmoqda. Bu yondashuv doirasida ikki strategiya harakati muvofiqlashadi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligini eng yuqoriga ko’tarish, firma markasini barqaror saqlash, markaz tomonidan nazoratni amalga oshirish va ayni paytda mahalliy talablarni qondirishga imkon beradi. Masalan, 3M firmasi jahon bo’yicha yarim mahsulot ko’rinishida yoki AQSh da joylashgan korxonalarga xom ashyo ko’rinishda sotiladigan tovarlarni ishlab chiqaradi.So’ngra bu mahsulot chet elga chiqariladi. Chet elda ishlab chiqarish nihoyasiga etkaziladi, tovarlar konkret mamlakat yoki mintaqadagi iste’molchining o’ziga xos talablariga muvofiq o’rab-joylanadi va belgilar qo’yiladi.
Xalqaro marketingda ham ichki bozorda bo’lgani kabi tadqiqotlar bozor segmentatsiyasiga asoslanadi, bunda segmentatsion tahlilning ikki darajasidan keng foydalaniladi. Turli milliy bozorlardagi imkoni xaridorlarning tabaqalashtirilgan tafsilotlarini aniqlash, belgilab olish bilan birga, bu bozorlarning ahamiyati dastlabki baholashdan o’tkaziladi va umuman jahon bozorining segmentatsiyasi amalga oshiriladi. Bunday turdagi segmentatsiyalashning usullaridan biri turli milliy bozorlarning belgilab olingan andazaga muvofiqligini aniqlashga asoslanadi. Bozorlarni guruhlashtirish standartlashtirilgan marketing strategiyasini qo’llashga imkon beradi. Bu usul va uning turli ko’rinishlari matritsali segmentatsiya usuli deb ataladi. Maqsadli bozorlarni tanlashning boshqa usullaridan yana statistik va klaster tahlil usullarini sanab o’tish mumkin. Statistik usullarga misol tariqasida regression modellarni ko’rsatsa bo’ladi. Bu modellarda segmentatsiya quyidagi sxema bo’yicha o’tkaziladi: erksiz o’zgaruvchi (omil- samara) va unga ta’sir ko’rsatadigan mustaqil omillar majmui belgilab olinadi.
Odatda muayyan milliy bozorda aniq bir tovarning iste’moli hajmi omil-samara tarzida qabul qilinadi.
Iste’mol hajmiga ta’sir ko’rsatadigan omillar ham tahlil etilayotgan tovarning xususiyatlariga, ham tadqiq etilayotgan mamlakatning turli sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Samarali belgining unga ta’sir ko’rsatadigan omillarga bog’liq ekanligini aniqlaydigan regression boshqarish tipi milliy bozorni u yoki bu segmentga kiritish mezoniga aylanadi.
Klaster tahlilning vazifasi esa kuzatishlar majmui asosida ob’ektlar to’plamini bir qator klasterlar (kichik to’plamlar) ga ajratishdan iborat. Bunda bir klasterga kiritilgan ob’ektlar o’xshash, turli klasterlarga tegishli bo’lgan ob’ektlar har xil bo’lishi lozim. Bunda o’xshashlik va har xillik (farqlar) jami tafsilotlar (kuzatishlar) majmui bo’yicha ko’rib chiqiladi.
Pozitsiyalash (marralash) segmentatsiyadan farq qilib, ko’p jihatlardan iste’molchining tanlashini belgilaydigan iste’mol afzalliklari va asos-dalillarini o’rganish bilan bog’liqdir.
Pozitsiyalash deganda mahsulot egallangan yoki unga ta’minlab beriladigan o’rinlarni aniqlash tushuniladi. Pozitsiya narx, iste’mol sharoitlari, dizayn va boshqa ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Ishlab chiqarish va iste’mol strukturasini muvofiqlashtirish respublika iqtisodiyoti uchun eng dolzarb masalalardan biriga aylanmoqda. Shu munosabat bilan segmentatsiya va pozitsiyalash iste’molchiga mo’ljal olish, uni aniqlash usullari tarzida ayrim o’rtacha, tipik iste’molchidan yanada aniqroq iste’molchiga mo’ljal olishga imkon berib, milliy xo’jalik sharoitlarida, ammo asosan xalqaro munosabatlarda amaliy ma’no kasb etmoqda.
Xalqaro marketingning tovar harakati jarayonini boshqarish singari tarkibiy qismi ham alohida diqqatga sazovor. Tovar harakati deganda tovarni iste’molchiga shunchaki oddiy etkazib berishni emas, balki talabni rag’batlantirish tizimini tushunmoq kerak. Tovar harakatining oqilona yo’llarini tanlash, omborxonalarni joylashtirish, tovar jamlamalarini maqsadga muvofiqlash, ulgurji va chakana savdo operatsiyalarini birlashtirish va boshqa muammolar hal etiladigan doirada xarajatlar va olingan samaralar doimo his qilib boriladi.
Hozirgi sharoitlarda yirik savdo firmasi bu ulgurji-chakana savdo kompleksi bo’lib, omborxonalar, mintaqaviy taqsimot markazlari, qudratli transport xizmatlarining sertarmoq tizimiga ega. Jahon iqtisodiyotida mayda va o’rta savdo firmalari «franchayzing» tipidagi shartnoma munosabatlari asosida korporativ biznes doirasiga kirib bormoqda. Muomala sohasi bilan boshqarishning bu nisbatan yangi shakli ayniqsa AQSh da keng tarqaldi. Yirik sanoat yoki savdo monopoliyalari - franchayzer homiyligida shartnoma (kontrakt) asosida mayda va o’rta savdo firmalarining butun bir tarmog’i barpo etiladi. Ularning egalari franchayzer amri bo’yicha savdo-sotiq va xizmat ko’rsatish shartlarini bajarish majburiyatini oladi. Franchayzer o’z sheriklariga savdo zonasini tanlash, savdo korxonasini ochish va jihozlash, savdo xodimlarini tayyorlash ishlarida yordam beradi.
Natijada tizim tarkibiga kirgan savdo korxonalarini standartlashtirish va bir xilligi ta’minlanadi. Shartnoma tuzgan do’kondor (savdogar) franchayzerga
muayyan kirish badali, shuningdek, savdodan foiz to’laydi. Bunday tizimning afzalligi shundaki, sotish imkoniyatlari kengayadi, firma ko’shimcha daromad oladi, xarajat va moliyaviy mas’uliyatning katta qismi mayda do’kondorlar hissasiga tushadi. Savdo kapitalining to’planishi va boshqarish, tovar g’amlamalarini hisobga olish va rejalashtirish, tovarlarni saqlash va tashishdagi eng yangi yutuqlardan foydalanish natijasida rivojlangan industrial mamlakatlarda tovar harakatining uyushgan qudratli kanallari-«zanjirli tizimlar»,-deb atalmish tizimlar barpo etilgan. Ular chakana va ulgurji savdo korxonalari, transport tizimlari, turli savdo vositachilarini qamrab olgan. Ishlab chiqarish bilan savdoning o’z savdo korxonalari tarmog’ini barpo etish asosida birlashuvi va savdo korxonalari bilan kontrakt munosabatlardan foydalanish jarayoni ham tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Tovarlarni sotish muammosi keskinlashgan hozirgi sharoitlarda xalqaro bozorlarda lizing-ishlab chiqarish vositalari ijarasi faol marketingning keng tarqalgan vositasiga aylanmoqda. Lizing, bir tomondan, sanoat kompaniyalarini qo’shimcha savdo yo’li bilan ta’minlaydi, natijada iste’molchilar doirasi kengayadi, ikkinchi tomondan, ishlab chiqarish dasturlarining puxtaligi, ularni bajarish uchun zarur resurslarni safarbar etish imkoniyati ancha ortadi. Xalqaro moliya lizingi katta istiqbolga ega. U xalqaro ilmiy-texnika kooperatsiyasining ishlab chiqarish va tijorat samaralarini g’oyat ko’paytirishi, hamkorlikdagi ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari yakunlarini joriy etishni tezlashtirishi, hamkorlikdagi ishbilarmonlik ufqlarini kengaytirishi mumkin.