Oruc Ġbadlı Aliyə Zərgərli
Yüklə 1,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yağtikan (Dəvətikanı)
- Marant yalançıörtük (Notholaena marantae)
- Ġran yançiçəyi (Cheilanthes persica)
- Yapışqanotu
- Yapongülü (Hortenziya)
- Yapon əzgili (Yapon eriobotriyası)
- Yapon heyvası (Xenomeles)
- Yastıqqanqal (bax: Lopatikan) Yastıqotu
- Kətanı yastımeyvə
- Yelkənçiçək (bax: Qanadçiçək) Yelqovan (bax: Tıs-tıs) Yemiş (Qovun)
79
Yağtikan (Dəvətikanı) – Fabakimilər (Paxlalılar) fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Alhagi», rus dilində «Verblöjğə kolöçka», «Verblödka» adlanır. Heyvanlar xüsusən dəvələr üçün yaxşı yem bitkisi hesab olunur. Həm də qiymətli dərman bitkisi olub babasil xəstəliyinin müalicəsində istifadə olunur. Onun gövdəsini yandıranda qatı, şabalıd rəngli yağı çıxır. Fitil düzəldib azacıq həmin yağa yaxıb ağrıyan yerə qoyduqda babasili sakitləşdirir və müalicə edir. Azərbaycan florasında 2 növü məlumdur. Yalançıörtük – Pterislər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Notholaena» adlanır. Lüğəti mənası notos- süni, xlena- üst geyim deməkdir. Rus dilində «Lojnopokrovniüa» adlanır. Azərbaycan florasında Marant yalançıörtük (Notholaena marantae) növü məlumdur.
«Lapina» adlanır. Vitaminli, boya, aşılayıcı, dekorativ bitkidir. Meyvələrində çoxlu vitaminlər vardır. Yarpaq və qabıqları ipək parçanın boz rəngə boyanmasında istifadə olunur. Yarpaq, meyvə və qabıqları tərlədici xüsusiyyətlərinə malikdirlər. Yarpaqlarında balıqları və həşəratları zəhərləyən maddələr vardır. Qabıq və yarpaqlarında aşı maddəsi vardır. Azərbaycan florasında Qanadmeyvə yalanqoz növü məlumdur. Arealı azaltmaqda olan relikt növ kimi Azərbaycanın «Qırmızı Kitab»ına daxil edilib.
Adından məlum olduğu kimi lüğəti mənası da xeylos- yan, antos- çiçək deməkdir. Rus dilində «Kraekuçnik» adlanır. Azərbaycan florasında Ġran yançiçəyi (Cheilanthes persica) növü məlumdur. Yapşaq – Sümürgənkimilər fəsiləsinə aid olan birillik və ikiillik bitkidir. Bitki latın dilində «Lappula», rus dilində «Lipuçka» adlanır. Azərbaycan florasında 8 növü məlumdur. Yapışqanotu – Quduzotukimilər fəsiləsinə aid olan çoxillik ot bitkisidir. Bitki latın dilində «Antitoxicum» adlanır. Lüğəti mənası anti- qarşı tərəfə yönəldilmiş, toxicon- zəhər deməkdir. Rus dilində «Lastovenğ» adlanır. Bəzi növləri balverəndir, çoxlu nektar verir. Azərbaycan florasında 5 növü məlumdur. Yapongülü (Hortenziya) – Hortenziyakimilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Hydrangea» adlanır. Otaq şəraitində və açıq şəraitdə bağ hortenziyasından istifadə olunur. Toxumları, qələmləri, kök pöhrələri ilə çoxalır. Çiçəkləri müxtəlif rəngdə olub şar şəkilindədir. MNB-nın isti şüşəbəndlərində kolleksiyası vardır. Yapon əzgili (Yapon eriobotriyası) – Gülçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Eriobotrya», rus dilində «Griobotriə» adlanır. Meyvələrinin tərkibində 87,5-90,2% su, 0,23- 1,36% alma turşusu, 10,6 mq/100q C vitamini, 8,6%-ə qədər şəkərlər (2,6-3,7% qlükoza, 2,5- 4,8% fruktoza və 0,6-0,9% saxaroza) vardır. Meyvələrindən təzə halda çərəz kimi və həmçinin mürəbbə, kompot, povidlo, cem və s. hazırlamaqda istifadə edilir. Toxumlarından acı badam tamlı likyor hazırlanır. Meyvələri aşılayıcı maddələri kompleksi ilə zəngin olduğundan damar möhkəmləndirici və büzüşdürücü xüsusiyyətə malikdir. Ona görə də Yapon əzgili ateroskleroz, hipertoniya, qəbizlik kimi xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsində faydalı sayılır. Yapon əzgili meyvələri sidikdaşı xəstəliyi zamanı da əlverişlidir. Yarpaqlardan hazırlanmış həlim ishalla müşayiət olunan kolit zamanı yaxşı təsir göstərir. Bu məhlul həmçinin qankəsici vasitə kimi də istifadə oluna bilər. İri yarpaqlarına görə çox dekorativdir. MNB-da kolleksiyası vardır.
olub rəngi açıq və tünd qırmızımtıl olur. Meyvələri payızda yetişməyə başlayır və çox xoş ətirli iyi olur. İlk yazda yarpaq açmadan bol çiçəkləməsi ilə çox bəzəklidir. Ona görə də park və bağlarda tək-tək, qrupla əkmək, canlı çəpər salmaq üçün çox qiymətli hesab olunur. Əsasən toxumları və qələmləri ilə çoxalır. Azərbaycanda 4 növü əkilib becərilir. MNB-da kolleksiyada becərilir. Yarğanotu- Kələmçiçəklilər (Xaççiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik və çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Thlaspi» adlanır. Lüğəti mənası tlao-yastılatmaq, aspis-lövhə deməkdir. Rus 80
dilində «Ərutka» adlanır. Toxumlarında 33%-ə qədər qurudulmamış yağ vardır ki, bu da işıqlandırma üçün yararlıdır. Yanma zamanı ətri olmur. Yarpaqlarında 154,0 mq% C vitamini vardır. Azərbaycanın yerli əhalisi cavan (tər) yarpaqlarından vəzəri kimi istifadə edirlər. Azərbaycan florasında 8 növü məlumdur. Yarpız- Dodaqçiçəklilər (Dalamazkimilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik bitkidir. Bitki latın dilində «Mentha», rus dilində «Məta» adlanır. Yarpağında və çiçəklərində xoşagələn xüsusi ətir vardır. Yarpağından efir yağı alınır. Respublikamızda müxtəlif yeməklərin hazırlanmasında, ətriyyatda, qənnadı məmulatı istehsalında istifadə edilir. Yarpızdan bişirilmiş dovğanın xüsusi ətri və tamı vardır. Kök pöhrələri və toxumla asan çoxalır. Vitaminli və nektarlı bitkidir. Yarpızın bir hektarından arılar 160 kq-dan çox bal toplayır. Faydalı qida və dərman bitkisidir. Yarpaqlarında 81,2-147,4 mq% C vitamini vardır. Yarpızın yarpaqları cövhər və həlim şəklində mədə-bağırsaq xəstəliklərində ağrıkəsici dərman kimi istifadə olunur. Azərbaycan florasında 5 növü vardır ki, bunlardan biri də mədəni şəraitdə becərilir. MNB-da kolleksiyada becərilir.
«Sirenğ» adlanır. Syringa yunan sözü olub, syrinx- «boru» sözündəndir. Bu yasəmənin çiçəklərinin boruya oxşaması ilə əlaqədardır. Yasəmən toxumları və vegetativ üsulla (qələmlər, calaq, kök pöhrələri, budaqları basdırmaqla) çoxaldılır. Yasəmən gözəl və ətirli çiçəkləri ilə yaşıllaşdırmada tək-tək, qrupla, qazonlarda, eləcə də park və bağlarda əkilmək üçün qiymətlidir. Çiçəklərindən alınan efir yağı ətriyyatda istifadə olunur. Xalq təbabətində böyrək xəstəliyinə qarşı istifadə olunur, vitaminli, dekorativ bitkidir. Azərbaycan florasında iki növü məlumdur. MNB-da kolleksiyada 15 növ və çeşidi becərilir. Yastıbaş – Kəpənəkçiçəklilər (Mürəkkəbçiçəklilər) fəsiləsinə aid olan çoxillik ot bitkisidir. Bitki latın dilində «Jurinea», rus dilində «Naqolovatka» adlanır. Dekorativ əhəmiyyətli növləri vardır. Azərbaycan florasında 5-6 növü məlumdur.
bitkidir. Bitki latın dilində «Draba», rus dilində «Krupka» adlanır. Yastıq formalı növləri olduqca dekorativdirlər və onlardan daşlı-qayalı yerlərin yaşıllaşdırmasında istifadə oluna bilər. Azərbaycan florasında 13 növü məlumdur. Yastımeyvə – Kələmçiçəklilər (Xaççiçəklilər) fəsiləsinə aid olan birillik bitkidir. Bitki latın dilində «Meniocus» adlanır. Lüğəti mənası men-ay deməkdir. Rus dilində «Ploskoplodnik» adlanır. Azərbaycan florasında Kətanı yastımeyvə növü vardır.
dilində «Orlaya», rus dilində «Orlayə» adlanır. Azərbaycan florasında 1 növü məlumdur. Yelkənçiçək (bax: Qanadçiçək) Yelqovan (bax: Tıs-tıs) Yemiş (Qovun)- Boranıçiçəklilər fəsiləsinə aid olan birillik və ya ikiillik bitkidir. Bitki latın dilində «Melo», rus dilində «Dınə» adlanır. Meyvələrinin tərkibində 6-18% şəkər, 0,6% zülal, 0,8% sellüloza, 0,7-35 mq% C vitamini, 1 mq%-dək A provitamini, 0,4% RR vitamini, mineral duzlar, peptonlaşdırıcı fermentlər vardır. Yemiş meyvələri təzə halda yeyilir, lət hissəsindən bal və povidlo, habelə cem hazırlanır. Bostan məhsullarının müalicəvi əhəmiyyəti böyükdür. Onlar sidikqovucu xassəyə malik olub, orqanizmi, xüsusən böyrəkləri və qaraciyəri zərərli maddələrdən təmizləyir. Böyrəklərdə duz və daş yığılmasının qarşısını alır. Tərkiblərinin peptonlaşdırıcı fermentlərlə zəngin olması isə qidanın orqanizm tərəfindən həzmini asanlaşdırır. Azərbaycanda qovunun mədəni sortları ilə bərabər yabanı növü də (M.agrestis) yayılmışdır. Mədəni sortları əksər rayonlarda becərilir. Yemişan- Gülçiçəklilər fəsiləsinə aiddir. Bitki latın dilində «Crataegus» adlanır. Lüğəti mənası kratos-güc, qüvvət, aqeyn-aparmaq deməkdir. Rus dilində «Boərışnik» adlanır. Çox da iri olmayan meyvələri turşa-şirin tamlı, şirəlidir. Meyvələrində 4-11% şəkərlər, 0,48-0,66% alma turşusu, 33,07-39,82 mq/100q C vitamini, 0,5 mq% karotin vardır. Toxumlarında 30-38% yağ Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|