2
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI
MƏRKƏZĠ NƏBATAT BAĞI
Oruc İbadlı
Aliyə Zərgərli
BĠTKĠ ADLARI HAQQINDA NƏ BĠLĠRSĠNĠZ ?
AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının 75 illiyi ilə əlaqədar
Bağın Elmi şurasının qərarına əsasən çap olunur.
Bakı -2009
3
Redaktorları: biologiya elmləri namizədi V.S. Fərzəliyev,
biologiya elmləri namizədi, dosent N.B.Hüseynova
Oruc İbadlı, Aliyə Zərgərli
«Bitki adları haqqında nə bilirsiniz?», Bakı, «Elm», 2009.
Kitabda uzun illər Qafqaza ekspedisiyalar və ezamiyyələr zamanı müxtəlif regionların
sakinləri ilə aparılmış sorğular, çoxsaylı ədəbiyyatların araşdırılması nəticəsində bitki adları
haqqında əldə edilmiş geniş materiallar verilmişdir.
Müəlliflərin əsas məqsədi bitki adlarının milli dilimizdə ayrı-ayrı regionların ləhcəsində
adlandırılmasını geniş oxucu kütləsinə çatdırmaqdan ibarət olmuşdur.
Kitabdan həvəskar nəbatatçılar, biologiya sahəsində çalışan mütəxəssislər, ali və orta
məktəb müəllimləri, aqranomlar, tələbə və şagirdlər faydalana bilər.
4
GiriĢ
Dünya florasında mövcud olan bitkilər bir-birindən müxtəlif əlamətlərinə görə fərqləndiyi
kimi, adlarına görə də fərqlənirlər.
Məlum olduğu kimi bitkilər aləmində sistematik cəhətdən sıralanmada əvvəlcə sıra, sonra
fəsilə, cins və növ gəlir. Bütün bu adları ilkin müəyyən edən müəllifin adı sıra, fəsilə, cins və
növdən sonra beynəlxalq dildə (latınca) yazılır. Məs: fəsilə Alliaceae J. Aqardh, -Allium L.
Allium sepa L. Yəni
Alliaceae -Soğan fəsiləsini ilkin işləmiş və müəyyən etmiş J. Aqard
olmuşdur. Allium L. - Soğan cinsini ilk dəfə Linney işləmişdir. Ona görə soğan cinsindən sonra
Linneyin qısaldılmış adı «L.» - kimi göstərilir. İlkin olaraq növü tapan tədqiqatçının müəlliflik
hüququ qorunur və müəllifin adı növdən sonra müxtəlif formalarda (qısaldılmış və ya tam)
yazılır.
Növə adı o növləri ilk olaraq sistematik cəhətdən işləyən tədqiqatçılar və alimlər verməlidir.
Bitkiyə adın qoyulması müəllifdən çox asılıdır. Onun arzusu ilə bitkinin toplandığı şəhər, kənd,
qəsəbə və s. adı ilə adlandırırlar.
Bitkilərin adlandırılması xarici mühitdə baş verən hadisələrdən, bənzətmələrdən və s.
səbəblərdən asılı olaraq çoxşaxəlidir. Məs: xalq arasında «danaqıran» adlanan bitki haqqında
belə mülahizə gəzir ki, bitki ilk yazda hələ qar əriməmiş çiçək açdığından çiçəklərinin rəngi xeyli
aralıdan diqqəti cəlb edir. Belə soyuq vaxtda danalar çöldə otlayan zaman elə birinci gözlərinə
dəydikləri bu bitki olduğundan onun çiçək və yarpaqlarını yeyirlər. Bitkinin çiçəyi və yarpaqları
zəhərli olduğuna görə onu yeyən danalar zəhərləndiyindən xalq bitkini «danaqıran» adlandırır.
Buna oxşar «itboğan» və ya «vaxtsız çiçək» adlanan bitkinin soğanaqlı yumruları, yarpaq və
çiçəyi zəhərli olduğundan ondan istifadə edən heyvanlarda kəskin boğulma baş verir. Xalqın
gözü tərəzidir. Xalq belə hadisələri müşahidə edir və bitkilərə oxşar adlar verir.
Bir çox bitkilər hər hansı bir heyvanın və ya quşun formasına, onların orqanlarına
bənzəməsinə görə adlandırılır. Məs: pişiyin quyruğuna oxşadığına görə «pişikquyruğu», şirin
quyruğuna oxşadığına görə «şirquyruğu», durnanın dimidiyinə oxşadığına görə «durnadimidiyi»,
yarpaqları quzunun qulağına oxşadığına görə «quzuqulağı», zərif budaqları olduğundan və quş o
budağa qona bilmədiyinə görə «quşqonmaz», balaca yel əsdikdə bitkini bir yerdən başqa yerə
apardığına və ya qovduğuna görə bitkiyə «yelqovan» adı vermişlər. «Dovşanqulağı»,
«qurdqulağı», «dana-
ayağı», «dəvəayağı», «qazayağı» və s. adlar da bu qəbildəndir.
Bitkilərə ad verilməsi çoxşaxəli və geniş məsələ olduğundan bütün bunları araşdırıb «Bitki
adları barədə nə bilirsiniz?» kitabçasını hazırlamağı qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Bu istiqamətdə
ilk dəfə tərtib olunan bu kitabda əlifba sırası ilə bitkinin elmi adı, ayrı-ayrı bölgələrin ləhcələrində
(leksikonunda) onun yerli adı, latın və rus dilində adları, o cümlədən lüğəti mənaları verilir.
Kitabçada eyni zamanda bitkinin morfologiyası, əhəmiyyəti, istifadəsi və yayılması haqqında
məlumatlar da toplanmışdır. Arzumuz bitki adları və onların ilkin olaraq necə adlandırılması
barədə məlum olanları araşdırıb sizə çatdırmaqdan ibarətdir. Məqsədimiz floramızda bitən hər
bitkinin öz dilimizdə milli və yerli adları barədə oxuculara məlumat verməkdir.
Kitabın işıq üzü görməsində yaxından köməklik göstərən k.-t.e.n., dos. K. Əsədova, S.
Kazımovaya və A. Nəsibovaya öz minnətdarlığımızı bildiririk.
Kitab ilk dəfə tərtib olunduğundan qüsurlardan xali deyildir. Ona görə bizə irad və təkliflərini
bildirən oxuculara əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildiririk.
Rəy və təkliflərinizi aşağıdakı ünvana göndərə bilərsiniz: AZ-1073, Bakı şəhəri, Badamdar
yolu 40, AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı.