Niyâzî-i Mısrî’nin Kur’an ve Tefsir Anlayışı
Yüklə 340,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
212 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -II- lükten nehiy dışında ilim ve amelini insanlardan gizle. Çünkü arı, Yüce Rab- bin vahyiyle öyle bir ev yaptı ki örümceğinki gibi mühendisler, onun da sana- tından hayrete düştüler. Hatta bununki ondan da güzeldir. Arıların karınla- rından çeşitli renklerde şarap çıkar ki bunda insana şifa vardır. Arı tadı, ağız- larda kalan o saf bal ile evinin hücrelerini doldurur. Onunla kendisinin ve in- sanların açlığını ve çeşitli hastalıkları savar. Yani tenhayı ve uzleti sevmekte, ilim ile amel etmekte arı gibi ol ki sana verâset ilmi hâsıl olsun, Ahlâk-ı hamîde meyvesini versin. Kalbin, Allah’ın ilhamına konak olsun. Böylece va’z u nasihat ve irşada söylediğin her kelimen, içinde insanlara şifa bulunan çe- şitli renklerdeki şarap (bal) olsun.” 136
“Müttakîlere va’d edilen cennetin durumu şudur: Orada bozulmayan su ır- makları, tadı değişmeyen süt ırmakları, içerken lezzet veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır…” 137 meâlindeki âyette geçen cennetteki dört şeyin mürşid-i kâmilde de bulunması gerektiğini söylemektedir. Zira mürşid-i kâmil- lerin meclisi cennettir. Madem âhiretteki cennette bu özellikler vardır. Bunların, dünyadaki cennet hükmünde olan mürşid-i kâmillerin meclisinde de bulunması gerekir. Bu sebeple Mısrî, âyette zikredilen temiz su ırmağını ilme; süt ırmağını amele; şarap ırmağını marifete ve bal ırmağını da güzel ahlâka benzetmekte- dir.
138
Cennet nimetlerinden bahsederken Kur’an, Allah’ın onlara tertemiz bir içki ikram edeceğini bildirmektedir: “Ve Rableri kendilerine tertemiz bir içki ikram eder”
139 Mısrî ise, bu âyette zikredilen içkinin, aşk şarabı olduğunu düşünmek- tedir: “Şol ‘sekâhum Rabbuhum’ hamrin lebinden içegör Katresin nûş eyleyen uşşâk ebed görmez azâb” 140
Hz. Yusuf’un kardeşleri tarafından kuyuya atıldıktan sonra orada bir müddet kalıp bir kervan tarafından kuyudan çıkarılmasının, temsîlî bir anlatım olduğu- na inanan Mısrî bu kıssada geçen şahıs ve olayları sembolik bir şekilde yorum- lamaktadır. Bu yoruma göre peygamberler ve veliler, Allah’tan gelip Allah’a giden kervanlar ve kâfilelerdir. Yusuf, kendisinde Rabbânî bilgiler bulunan, insan-ı kâmil olabilme potansiyeline sahip olarak yaratılmış olan ve peygamber-
136 Mısrî, Mevâidu’l-İrfân, v. 6b; İrfan Sofraları, s. 34. 137 Muhammed 47/15. 138 Bkz. Mısrî, Mevâidu’l-İrfân, v. İrfan Sofraları, s. 55-56. 139 İnsan 76/21. 140 Erdoğan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, s. 22. M. AY · NİYÂZÎ-İ MISRÎ’NİN KUR’AN VE TEFSİR ANLAYIŞI | 213 lerin çağrısına olumlu karşılık veren insandır. Kuyu, tabiat zindanıdır. Kova, insanlara inen Allah kitabıdır. Kervancıların (peygamberlerin) kovayı sarkıtma- ları, insanları Allah’ın kitabına davet etmektir. O kovayı tutmak, o kitabı getiren kimseye inanıp onu kabul etmektir. Kurbağa, çıyan, akrep, yılan ve kuyuda yaşayan başka haşerelerden olup da sarkıtılan o kovaya yapışmayanlar, Allah’ın gönderdiği kitaplara inanmayan insanlardır. 141
142 meâlindeki âyette geçen “semâ”yı kalbe, yıldızları da kalbi süsleyen marifetlere benzetmektedir. Bu benzetmenin detaylarını uzunca açıkladıktan sonra âlemde (âfâk) var olan her şeyin insanda da (enfüs) mevcut olduğunu şöyle ifade etmektedir: “Bak! Enfüs, âfâka nasıl da uyuyor ve birinde zuhûr eden diğerinde de nasıl zuhûr ediyor!” 143
d. Cifre Dayalı İşaretler Çıkarmak Mısrî, çok ileri planda olmamakla beraber Hurûfîlik’e meyletmiştir. Aşağı- daki beyitler, onun bu temâyülünü açıkça göstermektedir. İki kaşun arasından çekdi hatt-ı istivâ Alleme’l-esmâyı talîm itdi ol hatdan Hudâ 144
“Otuz iki harfi bildün dört kitabun aslıdur Sahfe-i vechinde yazılmış kamû bi-irtiyâb” … Her ne okursan çün otuz ikiden taşra degül Yüzinün metnini şerh ider okınan fasl u hitâb 145
Bil ki seddeyn iki kaş İskender ortasındadur Cem-i cemu’l-cem ile fetholdı ebvâb-ı Hudâ 146
Mısrî, Divanı’nda, cifr ilmini çok iyi bildiğini, ebced hesabına dayanarak bir takım sırlara muttali olduğunu da şöyle ifade etmektedir: Esmâ-i ilâhiyyede bî-had hünerim var Her demde semâvât-ı hurûfa seferüm var Gönlüm göginün yıldızınun hiç adedi yok Her burcda benüm bin güneş ü bin kamerüm var
141 Bkz. Mısrî, Mevâidu’l-İrfân, v. 18a; İrfan Sofraları, s. 73-74. Benzer yorum, Mısrî’ye isnad edilen Mecâlis adlı tefsirde de vardır. Bkz. Mısrî, Mecâlis, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi no: 1758, v. 59a. 142 Sâffât 37/6. 143 Mısrî, Mevâidu’l-İrfân, v. 27b; İrfan Sofraları, s. 106. 144 Erdoğan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, s.8. 145 Erdoğan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, s. 22. 146 Erdoğan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, s. 9. 214 | OSMANLI TOPLUMUNDA KUR'AN KÜLTÜRÜ VE TEFSİR ÇALIŞMALARI -II- Âlimlere ebced hâcesi olmak olur âr Alçak görinen ebcede âlî nazarum var Arşî vü semâvâtı ulûmun budur el-hak Hem dahi zemininde dükenmez güherüm var Bununla bir oldı dem-i Îsâ ile Mısrî Gönlüme dahî ne gelürüm ne giderüm var 147
Hâtırâtında ise, aslında önceleri cifrle pek ilgilenmediğini, ancak sürgün es- nasındayken aniden bu ilmin kendisine verildiğini şöyle ifade eder: “Ey zâlimler! Mısrî ne cifr bilürdi/bilürdim ne ilm-i esmâ-i hurûf bilürdi/bilürdüm. Siz beni habs idüp Boğazhisar’a gelince bir hal galebesiyle kitapları yırtmış atmışum kuşlukdan vakt-i asr olınca aklum başuma gelince gördüm boğazumda yine zincir ayağumda bukağı. Bu halde iken esmâ-ı hurûf u kavâid u cifrun bazısı feth oldı elhamdü lillahi teâlâ. Ol günden bugüne gelince yevmen fe yevmen ziyâde olmaktadur.” 148
Bu ifadelerinden anlaşıldığına göre sürgünden önceki hayatında cifrle pek ilgilenmemiştir. Nitekim onlarca âyetin tefsirini ihtiva eden Mecâlis adlı hacimli eserinde tek bir cifr hesabının olmaması da bu durumu teyit etmek- tedir. Demek ki Mecâlis’i sürgün öncesinde yazdığı için cifre dayalı yorumlar yoktur. Mısrî, cifr hesabına dayalı yorumlar yaparken zihnî bir çaba sarf edip yorul- madığını, yani ilgili konu için kendisinin uygun âyeti aramaya çalışmadığını, bilakis âyetlerin kendisini bulduğunu ve onunla konuştuğunu söylemektedir: “Eger Mısrî âyâtdan tevârihi kendi taleb ideydi yorılur yolda kalurdı. Vallahi ve billahi ve tallahi mahalle münâsib âyât Mısrî’yi arayub gezer gelür karşuma bir mahbûbe şeklinde…” 149
Mısrî, kendisi için rûhânî lezzetlerin en büyüğünün âyetlerde bir takım ta- rihlerin kendini göstermesi ve ilâhî vahiy olduğunu belirtir: “Suâl itseler ki rûhânî lezzetlerde kankısı gayet elezdür. Cevab: İki şeydür. Biri tulû-i tevârih- dür, biri de vahy-i ilâhîdür ki sen tâlib degül iken nice zaman arayub bulamadu- gun şeyi sana vahy ide.” 150
Mısrî, Beyine suresinin işârî yorumuna dair yazdığı bir risâlenin başında şöy- le demektedir: “Kur’an’ın ilm-i mevâd ile hâsıl olan manası, nice murâdullah ise, ilm-i esmâ ile hâsıl olan manası da murâdullahdır. Belki bu, ondan dahî evlâdır.
147 Erdoğan, Niyâzî-i Mısrî Divanı, s. 64. 148 Mısrî, Mecmûa, v. 35b; a.g.mlf., Niyâzî-i Mısrî’nin Hâtıraları, s. 64. 149 Mısrî, Mecmûa, v. 41a; a.g.mlf., Niyâzî-i Mısrî’nin Hâtıraları, s. 69. Benzer bir ifade için bkz. a.g.mlf., Mecmûa, v. 50b; a.g.mlf., Niyâzî-i Mısrî’nin Hâtıraları, s. 82. 150
Mısrî, Mecmûa, v. 50b; a.g.mlf., Niyâzî-i Mısrî’nin Hâtıraları, s. 82. Yüklə 340,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|