Nitq mədəniyyətinin əsasları

 
259 
TERMĠNLƏR LÜĞƏTĠ 
 
bəlağət          -  gözəl,  aydın  danışma  qabiliyyəti,  natiqlik  haqqında  elm, 
danışıq  etikası    -  insanların  bir-biri  ilə  münasibətlərini         
tənzim edən danışıq normaları. 
daxili nitq    -   səslənməyən, danışanın özü ilə əlaqələnən, səssiz, lal nitq. 
dialoq          -    (yunanca dialoqos) – iki adamın nitqi. 
diskussiya  -  latın  mənşəli  “diskussiya”  (diskussio)  sözü  olub         
“araşdırmaq”,  “təhlil  etmək”,  “tədqiqat  aparmaq” 
deməkdir. 
evfemizm        -  yaxşı  danışmaq,  hər  hansı  bir  sərt  mənanı  yumşaltmaq, 
münasib olmayan söz və ifadə əvəzinə yumşaq, nəzakətli 
söz  və  ifadələr  işlətmək.  Məs.:  “Məni  başa  düşmədiniz” 
əvəzinə  “Deyəsən,  fikrimi  sizə  çatdıra  bilmədim”  və  s. 
“yox”  əvəzinə  “xeyr”,  “düz  deyil”  əvəzinə  “həqiqətə 
uyğun deyildir” işlətmək və s.  
evfuizm      -     həddindən artıq dəbdəbəli, təmtəraqlı nitq. 
emosional  rəng  –  danışanın  hissləri  və  iradəsi  ilə  bağlı  olub  sözlərə, 
ifadələrə əlavə olunan məna çaları, incə məna fərqi. 
etiket    -                ritual  (fransız)  (etiquette)  nitq  etikası  –  qəbul  olunmuş 
danışıq formaları. 
elmi-bəlağət-natiqlik – fikri gözəl, səlis ifadə etmək haqqında elm 
elmi-bəyan  -    ritorika,  bəlağər  elmi;  elmi  nitq  mədəniyyəti  –  elmi   
əsərlərin,  mətnin,  danışığın  dinləyici  və  oxucuya  zehni 
və estetik təsiri. 
genetik  nitq  -  əl  və  bədən  hərəkəti  vasitəsilə  yaranan  ünsiyyət, 
kommunikativ aktın bir hissəsi. 
fəsahət -              gözəl, aydın danışıq qabiliyyəti 
xitabət -              natiqlik sənətindən bəhs edən bir şöbə 

---

 
260 
nitq  aktı  -          müəyyən  məqsədlə  danışan  və  dinləyənin    ünsiyyəti         
şəklində nitq parçası 
nitqin  emosionallığı  –  nitqin  dinləyicinin  emosiyalarına  təsir  etməklə  
onda müəyyən hisslər oyada bilməsi qabiliyyəti 
nitq  parçası  -      daxili  formaya  malik  olan,  struktur-semantik  cəhətdən 
vəhdət təşkil edən nitq parçası. Məsələn, cümlə, abzas 
nitqin sürəti –  müəyyən zaman ərzində nitqin sürəti. Yavaş, adi, sürətli 
nitq.  Bütün  hallarda  sözlərin  tam  və  aydın  tələffüzü 
başlıca göstəricidir. 
nitq texnikası – üç cəhət nəzərdə tutulur: tənəffüs, səs və tələffüz. 
nitq  təqtisi  –      ifadənin  ritmik  –  intonasiya  vasitəsilə  ayrıla  bilən  ən    
kiçik mənalı hissəsi. 
intellektual nitq – informasiyanın verilməsi məqsədilə məntiqə əsaslanan 
nitq. 
interpretasiya – izahetmə 
inversiya  -              ifadəliliyi  yaratmaq,  üslubi  effekti  artırmaq  məqsədilə 
cümlənin qəbul olunmuş işlək sırasının pozulması 
iyerarxiya  -                nitq  etiketində  yaş  və  vəzifə  üstünlüyü.  Məs.:  yaş  və    
vəzifəcə  özündən  böyüklərə  “sən”  əvəzinə  “siz”  deyə 
mürqaciət olunması 
jarqon     -           hər hansı bir məqsədlə fikrin başqalarından gizlədilməsi 
üçün adamların yaratdıqları uydurma süni dil 
kommunikasiya – ünsiyyət, ümumi, şərikli ünsiyyət 
məam -                 məna, üslubiyyat, ritorika. 
orfoepiya  -              dilçiliyin  ədəbi  tələffüzü  öyrənən  və  müəyyənləşdirən   
bölməsi 
polemika  -                      yunan  mənşəli  söz  (polemikos)  olub  hər  hansı  bir 
sahədə  (siyasət,  din,  fəlsəfə,  incəsənət  və  s.)  söz  və 
fikir çəkişməsi 

---

 
261 
poliloq  -              (yunanca polu – çox, loqos – nitq) – söhbətdə iştirak 
edən çox adamın nitqi, mükaliməsi 
replika -              dialoq iştirakçılarının hər birinin qısa nitqi 
ritor -                 (yunanca thetor), orator, Qədim Yunanıstan və Romada 
natiq mənasını verən söz 
ritorika  -              natiqlik  elmi,  sənəti  haqqında  nəzəriyyə,  fəsahətli  və 
bəlağətli nitq, bəyan 
ritorik  fiqurlar  -  anafora,  antiteza,  inversiya,  ritorik  sual,  təkrar,  ritorik 
xitab, epifora və s. 
spontan -            təbii nitq, təşkil olunmamış, bədahətən  
süxəndan -         söz ustası, gözəl danışan 
suxənvər -          dil vahidlərinin köməyi ilə müəyyən məlumatı bildirmə, 
xəbər vermə 
ziyalı  nitqi  -            yazıçılar,  müəllimlər,  aktyorlar,  radio  və  televiziya 
işçiləri,  jurnalistlər  və  bədii  qiraət  ustalarının  nitqi, 
danışığı 
Ģəhri-bəyan –     izah, aydınlaşdırma, anlaşma, açıq söyləmə 
tavtologiya  -              (uyunanca  tavto  –  həmin,  özü,  loqos  –  soz)  cümlədə 
eyni  və  mənaca  yaxın  olan  sözlərin  təkrarlanmasından 
yaranan artıqlıq. Məs.: atəşkəsi kəsmək, geyimi geymək, 
tamaşaya tamaşa etmək, başlamağa başlamaq və s. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
262 
Söz haqqında atalar sözləri 
 
Abır istəsən çox demə, sağlamlıq istəsən çox yemə. 
Adam var ki, dindirərsən can deyər. 
Adam var ki, dindirməsən yaxşıdır. 
Allaha doğru sözdən qiymətli bir qədəqə yoxdur. 
Ayaq büdrəməsi dil büdrəməsindən yaxşıdır. 
Bir ağızdan çıxan söz yüz ağıza yayılır. 
Dadlı söz dost qazandırar, acı söz düşmən. 
Dadlı söz can arzusu, dadsiz söz baş ağrısı. 
 Damcı daşa dəyər, söz başa. 
Danışmaq gümüş olsa, danışmamaq qızıldır. 
Danışan dağı aşar, danışmayan yolu çaşar. 
Doğru söz acı olar. 
Doğru söz qılıncdan itidir. 
Doğru danışanın atı yüyürək olar. 
Dil var bal gətirir, dil var bəla. 
Dil gətirəni el gətirər. 
Insan ölər, söz qalar. 
Iki dinlə bir söylə. 
Dil ürəyin açarıdır. 
Kişi sözü üzə deyər. 
Sözü ağzında bişir, sonra çıxar. 
Qaba söz, qaba hərəkətdən pisdir. 
Sözü at, yiyəsi götürər. 
Sözü bişir, sonra düşür. 
Söz bir olsa dağ yerindən oynayar. 
Söz böyüyün, su kiçiyin. 
Sözün doğrusunu zarafatda deyərlər. 
Sözünü bilməyən ağız başa toxmaq vurdurar. 

---