Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki işarələr, onların semantikası, mənşəyi və ortaq

137

haqqında. Son dövrlərdə bir sıra İran alimləri ortaq aslan/şir mifologeminin yalnız farslara 

aid  simvol  olduğunu  iddia  edərək,  türk  xalqlarını,  o  cümlədən  Azərbaycan  türklərini 

"farsların milli-mədəni irsini mənimsəməkdə" təqsirləndirirlər. Onların iddialarında nisbi 

də  olsa  həqiqət  vardır.  Məlumdur  ki,  müasir  Azərbaycan,  İran  və  Anadolunün  cənub-

şərq  əraziləri  istisna  olunmaqla,  türk  xalqlarının  yaşadıqları  digər  coğrafi  məkanlarda, 

məsələn, Mərkəzi Asiyada, Şərqi Sibirdə, Volqaboyunda və s. tarixən şir (lat. panthera leo) 

yaşamamışdır.  Burada  güc,  qüdrət,  hakimiyyət  və  igidlik  obrazı  funksiyası  digər  bioloji 

varlıqlara – qurda və barsa (bəbir, dağ bəbiri) həvalə olunmuşdur. Bundan başqa, əski türk 

dillərində "sarı varlıq", "sarı canlı" anlamını verən "aslan" kəlməsi də ilk vaxtlar şirə deyil, 

ərazinin fauna müxtəlifliyindən asılı olaraq, bəzi regionlarda "qaplana" (pələngə), bəzilərində 

isə  "barsa"  aid  edilmişdir.  O  da  maraqlıdır  ki,  vaxtilə  geniş  coğrafi  əraziləri  əhatə  etmiş 

saka-skif mədəniyyətinə aid nümunələr içərisində həm bars, həm də şir obrazlarına rast 

gəlinir. Türk xalqlarının andronimləri içərisində də "aslan" adının çoxsaylı variantları da 

vardır: Aslan, Arıslan, Arslan, Ars, Arsay, Arsuk, Arsıy, Aslay, Oslan, Arslanbay, Bayars-

lan, Arslanbəy, Arslanali, Arslangirey, Arslanbikə, Arslanbibi, eləcə də fars və ərəb mən-

şəli  Əsəd,  Heydər,  Qaydar,  Qəzənfər  və  s.  ruslar  arasında  populyar  olan  "Ruslan"  və 

orta  əsrlərdə  işlədilən  "Yeruslan"  antoponimləri  də  "aslan"  kəlməsinin  törəmələri  hesab 

olunur. Tanınmış iranşünas Riçard Frayın qənaətinə görə, Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin 

qəhrəmanının – Rüstəmin adı "aslan" sözünün təhrif edilmiş formasıdır. Tarixi mənbələrə 

əsasən, bir sıra türk hökmdarları da "aslan" titulunu daşımışlar. Məsələn, Alp Aslan, Qılınc 

Aslan, Aslan Arqun və s. 

İlkin orta əsrlərdə türk xalqlarının Şərqə doğru miqrasiyası və müxtəlif xalqlarla sıx 

təmasları nəticəsində Şərqi Anadolu və tarixi Azərbaycan ərazilərində bars obrazı tədricən 

özünün rəmzi statusunu və "aslan" adını şirə vermişdir. Bu isə bir müddət zoonomik və 

leksik dolaşıqlığa səbəb olmuşdur. Məsələn, XVII əsdə Səmərqəndin Registon meydanında 

ucaldılmış  mədrəsə  "Şerdor",  yəni  "Şir  qapısı"  və  ya  "Şirlər  mədrəsəsi"  adlandırılsa  da, 

binanın əsas girişi üzərindəki kaşı mozaikada aslan deyil, pələng təsvir edilmişdir. Üstəlik, 

özbəklər pələngi "bars" adlandırırdılar.

Bars  obrazı  ermənilərin  istəkli  mənimsəmə  obyektlərindəndir.  Məqsəd  isə  Şərqi 

səlcuqlara aid ikibaşlı qartal rəmzi ilə yanaşı, bars təsvirlərini "qədim Ani dövlətinin simvolu" 

kimi  qələmə  verməkdir.  Onu  da  xüsusi  vurğulayaq  ki,  orta  əsr  türk  dövlətlərində  XIII 

əsrdən etibarən arxasında insan simalı Günəş, önündə isə bars təsvir edilən metal dirhəmlər 

tədavülə buraxılmışdır. Yalnız Səfəvi sülaləsinin qürub çağında, saraya fars mədəniyyətinin 

geniş müdaxiləsinin başlandığı dövrdə dövlət rəmzlərindəki bars təsvirini aslan/şir təsviri 

əvəz  etmişdir.  Onu  da  əlavə  edək  ki,  həm  Qızıl  Orda  dövlətinin,  rus  knyazlıqlarının 

(uluslarının), həm də rəmzi olan barslarını, Səfəvi, Qacar, Əfşar heraldik aslanlarını, hətta 

Səmərqənd  pələngini  birləşdirən  bağlardan  həmin  obrazların  qabaq  pəncələrindən  biri 

ni bir qədər yuxarı qaldırmasıdır. Belə aslan/bars təsvirlərinə Mərkəzi Asiyada, eramızın 

VII-VIII əsrlərinə aid türk sikkələri üzərində rast gəlirik. Bu işarə ortaq türk simvolizminə 

əsasən, "ovuna rəhm edən aslan", "mərhəmətli hökmdar" anlamını verir. 

Orta  əsr  islam  simvolizmi  qədim  aslan/şir  obrazının  türk  konsepsiyasına  daha  iki 

keyfiyyət  əlavə  etmişdir.  Belə  ki,  ikibaşlı  qartal  rəmz  paralel  olaraq,  bir  tərəfdən  döv-

lətin  iki  qolunun  –  dünyəvi  və  dini  hakimiyyətlərin  birliyini  və  bölünməzliyini,  digər 

keyfiyyətə əsasən isə "şahi-mərdanı" - Həzrət Əlini təcəssüm edir. Belə ki, igidliyi, ədaləti 

və imanı ilə böyük rəğbət qazanan Hz. Əli "Sultan-ül-Əshiya" ("İgidlərin sultanı"), "Əbu-

Türab" ("Torpağın atası"), "Kərrar" ("Düşmənə hücum edən"), "Şahi-mərdan" ("İgidlərin şahı"), 

Mürtəza" ("Bəyənilmiş, seçilmiş") nisbələrlə yanaşı, "Heydər" ("Erkək aslan". Bu ləqəb Həzrət 

Əliyə Xeybər döyüşündən sonra verilmişdir), "Əsədullah" ("Allahın aslanı"), "Əsədü-Rəsulullah" 

("Allah elçisinin aslanı"), "Şiri-yəzdan", "Şiri-buda" (fars. "Allahın aslanı") kimi ünvanlarını da 

qazanmışdı. Böyük şairimiz Məhəmməd Füzulinin dediyi kimi, "Mən əzəldən nuri-paki 

Mustafanı sevmişəm, Şahı-mərdan, şiri-yəzdan Mürtəzani sevmişəm". 

Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki orijinal xəttatlıq nümunəsinin müəllif-

lə ri  də  məhz  bu  ünvanlara  söykənərək  ərəb  hərflərinin  qrafik  imkanlarından  məharətlə 

istifadə etmiş, aynalı (simmetrik) yazı üslubu ilə aslan başının öndən təsvirini yaratmışlar. 

Bütövlükdə həmin təsvir "Əli", "Hüseyn" və "Həsən" sözlərinin iki dəfə təkrarından, "şahlıq", 

"şahi-mərdan" anlamını verən stilizə edilmiş "tac" elementindən ibarətdir. Qeyd edək ki, 

137

---

138

bu  tipli  "taclardan"  və  onların  siluetlərindən  bir  sıra 

müsəlman  türk  xalqlarının,  o  cümlədən  Azərbaycan 

və Anadolu türklərinin, kumık və qaraçay-balkarların, 

Krım  və  Volqaboyu  tatarlarının,  özbəklərin  xalçaçılıq 

sənətində ornament kimi indi də istifadə olunmaqdadır. 

Bundan  başqa,  orta  əsr  xanlarının  tuğralarında,  silah 

və  zireh  ustalarının  "müəlliflik  şəhadətnamələrində" 

-  şəxsi  möhürlərində  də  ona  rast  gəlirik.  Əski 

türk  simvolizminə  dair  xarici  elmi  ədəbiyyatda 

"damcıyabənzər",  "gülabdan",  "dəbilqəyəbənzər", 

"kuzəyəbənzər"  kimi  təsnif  olunan  bu  işarəyə  dair 

məlumatlara  ərəb  səyyahlarının  qeydlərində  də  yer 

verilmişdir.  Zəki  Validi  Toğan  ərəb  mənbələrinə 

istinadən  həmin  rəmzin  xəzər  xaqanına  məxsus 

çadırın giriş hissəsini bəzədiyini bildirir. Kumık alimi 

Kamil Əliyevin araşdırmalarına əsasən, Dağıstanın və 

Şimali Qafqazın türkəsilli şamxallarının (feodal bəylərin) 

bayraqlarında  da  bu  işarə  təsvir  edilmişdir.  Lakin  xanlığın  döyüş  bayrağındakı  aslanın 

başındakı "tac" türk simvolizmi baxımından bir konstruktiv özəlliyi ilə də seçilir. Belə ki, 

"tac" kompozisiyası üst-üstə qoyulmuş iki tac təsvirindən ibarətdir. Onların üzərində isə 

iki fərqli işarə - qədim türk tayfalarının tanınma-fərqləndirmə nişanlarından olan "and" və 

"qoç" damğaları əks etdirilmişdir. Ortaq türk simvolizmi ənənələrinə əsasən, bu damğaların 

"tac"  üzərindəki  mövqeləri  hərbi-siyasi  ittifaq  və  ya  xanlıq  ətrafında  birləşmiş  icmaların 

statusundan - "and" işarəsinə 

 sahib olan tayfanın dominantlığından, "qoç" rəmzli 

 

tayfanın isə vassallığından xəbər verir.

Həmin  damğa  işarələrinin  semantikasına  to-

xun mazdan  əvvəl  aslan  başı  təsvirinin  struktur  və 

kompozisiya  baxımından  da  həm  islam  mədəniy-

yəti, həm də türk təsviri sənəti ənənələrini harmonik 

şəkildə  birləşdirdiyini  vurğulamaq  istərdik.  Belə 

ki,  həmin  cəhətlərə  əsasən,  bayraqdakı  aslan  başı 

təsvirinin  analoqlarına  Mərkəzi  Asiya  və  Volqa-

boyunda  yaşayan  türk  xalqlarının  orta  əsrlərə 

aid  tətbiqi  sənət  nümunələri  içərisində  geniş  rast 

gəlinir. Lakin burada aslan bars ilə əvəz edilmişdir. 

Məsələn, tatar alimi N.Xazanfarov 2001-ci ildə dərc 

etdiyi "Tatarıstanın rəmzləri" kitabında həmin obra-

zın  qədim  tətbiqi  sənət  nümunələri  üzərində  həkk 

edilməsini  əski  inanclarla  əlaqələndirir.  Belə  ki, 

islamaqədərki  dövrlərdə  qazaxların,  qırğızların  və 

bulqarların (indiki tatarlar) totem canlılarından olan 

bars  güc  və  hakimiyyəti  simvolizə  etməklə  yanaşı, 

həm  də  məhsuldarlığın,  qadın  xoşbəxtliyinin, 

ailə  artımının  rəmzi,  ana  bətnində  olan  körpənin 

himayəçisi  olmuşdur.  Bu  keyfiyyətlər  onu  mifik 

Humay Ana obrazı ilə yaxınlaşdırırdı. Qədim türklərin astroloji təqviminə görə isə, bars 

ili insanlara bolluq-firavanlıq gətirirdi. Odur ki, "bars ili baylıq" deyirdilər. Üzərində bars 

başının təsvirləri olan nəzərlik-qolbaqlar isə sahibinin sakit və firavan həyatını, ailəsini bəd 

nəzərdən,  şər  ruhlardan  qoruyurdu.  Bir  qayda  olaraq,  nəzərliklərdəki  bars  başının  alın 

hissəsində həmin şəxsin mənsub olduğu nəsil və ya tayfanın damğa işarəsi həkk edilirdi. 

Eyni ənənə üzərində köklənmiş sxemi Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağındakı zoomorf 

təsvirdə  də  görürük.  Qeyd  edək  ki,  bu  xalqlar  hətta  islam  dinini  qəbul  etdikdən  sonra 

belə  bars  obrazının  nəzərlik  funksiyasından  imtina  etməmiş,  bu  günədək  onu  qoruyub 

saxlamışlar. Təsadüfi deyildir ki, Tatarıstan və Xakasiya respublikalarının, Astana, Almatı, 

Bişkək, Səmərqənd, Aktübə şəhərlərinin gerblərini bars təsviri bəzəyir. 

İndi isə tac üzərindəki iki damğa işarəsi barədə. Aslan tacındakı dominant damğa işarəsini 

138

Bayraq üzərindəki 

xəttatlıq 

nümunəsinin yazı 

və rəmzləri

Kazan tatarlarının 

aid nəzərliklər 

(XIII-XVIII əsrlər) 

üzərində bars 

təsvirləri və 

damğa işarələri

---