Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki işarələr, onların semantikası, mənşəyi və ortaq

127

iki bərabərtərəfli həndəsi fiqurun üst-üstə qoyuluşu isə 

 müqəddəs kitabın "Rüb əl-hizb" 

bölgüsünü simvolizə edir. Türk xalqlarının memarlıq və xalçaçılıq ornamentləri içərisində 

bu işarənin "gül" və "ulduz" adları ilə tanınan tipləri də 

   geniş yayılmışdır. 

Onu da əlavə edək ki, bu fiqurun kontur təsvirinin müxtəlif variantları, məsələn,   

 

 

   işarələri islam rəmzləri içərisində həm də "Qüds ulduzu" kimi də tanınır. İşarənin 

belə adlandırılması müsəlmanların ilk qibləsi olan Qüdsdəki (Yerusəlim) əl-Əqsa məscidinin 

bünövrəsinin səkkizbucaqla olması ilə bağlıdır. Əlavə edək ki, tarixi Azərbaycan ərazisində, 

o  cümlədən  Naxçıvanda  qədim  memarlıq  abidələrindən  bir  çoxu,  eləcə  də  Qafqaz 

Albaniyasına (Aran dövlətinə) aid bəzi dini tikililərin bünövrələri də səkkizbucaqlıdır. 

Həmin rəmzin digər iki yozumu da onun islam simvolizmində mövqelərinin möhkəm-

lənməsinə və yayılmasına səbəb olmuşdur. Bəzi şərhçilər hədislərə istinad edərək bu işarənin 

paralel  olaraq  müsəlmanların  səkkiz  vacib  xüsusiyyəti  ilə  ələqələndirirlər:  mərhəmətli, 

səbrli, comərd, sədaqətli və dürüst olmaq, sirr saxlamağı, şükür etməyi bacarmaq. Digər 

yozuma əsasən isə, səkkizguşəli həndəsi fiqur əməli-saleh müsəlmanın Cənnətdə üzünə 

açılacaq səkkiz qapını - Dari-cəlal, Dari-qərar, Dari-salam, Cənnətül huld, Cənnətül meva, 

Cənnətül adn, Cənnətül firdevs, Cənnətü naim ifadə edir. Beləliklə, islam incəsənətində 

"rüb əl-hizb" və ya "Qüds ulduzu" adlandırılan rəmz polietnik mənşəli olsa da, daha çox 

dini  mahiyyət  daşıyır  və  əsasən  müsəlmanların  müqəddəs  kitabı,  islam  təsəvvürləri  ilə 

bağlıdır. Məsələn, Azərbaycanın unikal şəbəkə sənətində geniş yayılmış həmin işarə - rüb 

əl-hizblərin birliyi, əslində, "Qurani-Kərim" kitabını simvolizə edir. Onu da əlavə etmək 

istərdik ki, şəbəkə ornamentlərində dörd rüb əl-hizb arasında yaranan boşluq da   vaxtilə 

Mərkəzi  Asiya  xalqları  arasında  sakral  işarələrdən  biri  sayılmış,  lakin  sonralar  xalça-

keçə ornamenti kimi "tört qulaq" (dörd qulaq) adlandırılmışdır. Bu ornament Azərbaycan 

xalçaçılığında da geniş yayılmışdır. 

Xüsusilə  vurğulamaq  istərdik  ki,  türk  xalqlarının  dövlətçilik  atributları 

arasında  səkkizguşəli  ulduzun  geniş  yayılması  heç  də  onun  islam 

rəmzlərindən  biri  olması  ilə  bağlı  deyildir.  Qədim  türklərin  rəmz 

sistemində  bərabərtərəfli  dördqollu,  beşqollu,  altıqollu  aça/xaç 

işarələri  ilə 

 

 

  yanaşı,  səkkizgüşəli  ulduzun  arxetipi  olan 

səkkizqollu 

  fiqur  da  sakral  əhəmiyyət  daşımış,  paralel  olaraq, 

ikibaşlı qartalı (toğrulu) - dünyəvi və dini hakimiyyətin birliyini ifadə 

etmişdir. Tatar alimi Farqat Nuritdinov Qazi Baracın (XIII əsr) "Qazi 

Barac  tarixi", Məhəmməd Əminin (XIV əsr) "Bulqar şeyxlərinin imanlı 

yolu  və  şərafətli  əməlləri"  əsərlərinə  istinadən  qədim  bulqarların  ilk 

damğa  təsvirlərini  müəyyənləşdirə  bilmişdir.  Onun  araşdırmalarına 

əsasən,  Tenqri  xana  tapınan  bulqar  tayfalarının  ilkin  fərq lənmə 

nişanı  ikibaşlı  qartalı  xatırladan  altıqollu  aça/xaç    olmuşdur.  Yeri  gəl-

mişkən, Səlib yürüşlərindən sonra xristian dünyasında populyarlaşan "ikiqatlı xaç" və ya 

"səkkizqollu xaç" - üst-üstə qoyulan iki bərabərtərəfli xaçdan   ibarət rəmz   öncə Misir 

məmlüklərinin damğası olmuş və sonralar həmin nişan əsasında yaranan səkkizguşəli işarə 

 formasını almış, semantikası isə rüb əl-hizblə əvəzlənmişdir. Eləcə də Yaxın Şərqdə, Ön 

və Mərkəzi Asiyada yaşayan xalqların, o cümlədən türk superetnosunun heraldikasına və 

veksillologiyasına əsasən, həmin işarə ilk dövrlərdə heç də "ulduz" deyil, məhz "Günəş" kimi 

tanınmışdır. Məsələn, müasir Ay-ulduz təsvirlərinin proobrazlarından olan işarənin ilkin 

semantikasını qədim Göytürk dövlətinə aid (VI-VIII əsrlər) sikkələrdəki Ay-Günəş   təsviri 

də  təsdiqləməkdədir.  Lakin 

  təsvirinin  Günəş  kimi  təqdimatına  Orta  əsr Azərbaycan 

dövlətçilik rəmzlərinin dini yozumunda da rast gəlirik. Belə ki, Səfəvi dövlətində yaşıl və 

qırmızı  qumaş  bayraqlar  üzərindəki  Aypara  və  səkkizguşəli  Günəş  rəsmi  rəmzlər  kimi 

qəbul edilmiş, hər iki solyar cisim yeni dini məzmunla zənginləşdirilmişdir. Diqqət edin, 

Şah Xətayi şeirlərindən birində yazır: "Ay Əlidir, Gün Mühəmməd bilənə, Bax, nəzər eylə 

də, həmən arif ol". Bu misralara əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, onun bayrağında Günəş 

(səkkizgüşəli  ulduz)  və  aypara  Osmanlı  rəmzlərindən  fərqli  olaraq  şaquli  deyil,  üfüqi 

 

vəziyyətdə təsvir olunmuşdur. Həmin rəmzlə bağlı məlumata 1524-cü ildə qələmə alınmış 

"Cahanarayi-Şah İsmayıl Səfəvi" salnaməsində də rast gəlirik. Mətndə Şah İsmayılın 1508-

ci ildə Bağdada daxil olması ilə əlaqədar yazılır: "Şah İsmayıl ay-ulduzlu bayrağı altında 

Bağdada yaxınlaşdı. İraq əhalisi yüyrək addımlarla onu qarşılamağa çıxdı". Mənbələrə 

127

Göytürk dövlətinə 

aid sikkə üzərində 

"ay-günəş"  təsviri

---

128

görə, bu rəmz Şah I Təhmasibin hakimiyyət illərinə kimi Səfəvi bayraqları üzərində qalmış, 

sonralar arxasında səkkizşüalı Günəş olan aslan təsviri ilə əvəz edilmişdir.

 

 Xəmsə, pəncə və ələm. Dini, etno-mədəni və coğrafi məskunlaşma ərazilərinin 

müxtəlifliyindən  asılı  olmayaraq,  dünyanın  bütün  xalqlarında  açıq  əl,  xüsusilə  yuxarıya 

qaldırılmış  sağ  əl  xoş  məram,  xeyirxahlıq,  səxavət  və  sülhsevərlik  əlamətlərindən  biri 

olaraq  qalmaqdadır.  Eyni  zamanda,  sinkretik  mənşəli,  yəni  özündən  əvvəlki  qədim 

inanclar əsasında formalaşmış dinlərdə, məsələn, tanrıçılıqda, islamın bəzi cərəyanlarında, 

iudaizm, buddizm və caynizmdə bu təsvir İlahiyə aid olunmuş, rəhmli, yardım göstərən, 

eyni zamanda, yolunu azmışlara cəza verən qüdrətli əli təcəssüm etdirmişdir. Mərkəzi və 

Ön Asiyada, o cümlədən tarixi Azərbaycanda – Gəmiqaya, Qobustan, Kəlbəcər, Göyçə və 

Dəvəboynu  petroqliflərində  insan  əlinin  stilizə  olunmuş  rəsmlərinə,  qeyri-proporsional 

dərəcədə iri əllərə malik qədim təsvirlərə rast gəlirik. Açıq əlin fiqur və təsvirləri qədim 

Finikiyada baş ilahi Tinitin, antik Yunanıstanda Afroditanın, 

Romada  Veneranın,  qədim  türklərdə  isə  Humay  Ananın 

rəmzlərindən  sayılmışdır.  Hindistanda  caynizm  təlimində 

bu işarə "aximsa" adı ilə tanınır və möminlərin itaətkarlığını, 

buddizmdə  isə  Şakyamuninin  (Buddanın)  müdrikliyini  və 

möminliyini bildirir. Onu da əlavə edək ki, beşgüşəli ulduz   

da şiə və bəktaşi simvolizmində "xəmsə", "əhli-beyt üzvləri" 

anlamlarını vermişdir. 

Sağ əlin açıq ovucunun təsvirləri həm ibtidai inanclarda 

-  fetişizmdə,  totemizmdə  və  şamanizmdə,  həm  də  ortaq 

mənbədən  qaynaqlanan  aparıcı  monoteist  dinlərdə  – 

iudaizmdə,  xristianlıqda  və  islamda  da  sakral  əhəmiyyət 

daşımış,  bir  qayda  olaraq,  onun  təsvirindən  qoruyucu 

simvol, nəzərlik kimi istifadə edilmişdir. Lakin hər üç dinin 

ehkamlarında  büt  və  təsvirlərə  tapınmaq  böyük  günah 

sayıldığından,  heç  bir  işarə  rəsmi  dini  atribut  funksiyasını 

daşımamışdır.  Bununla  belə,  iudaizmdə,  xüsusilə  sefard  və 

mezharim  yəhudi  icmalarında  bu  rəmz  Aaron  (Harun)  və 

Moşenin  (Moisey,  Musa)  bacısı  mərhəmətli  Miryamın  (Məryəmin)  və  ya  levilər  nəslinin 

patriarxı  Kohenin  xeyir-dua  əli  kimi  qəbul  edilmişdir.  Bütövlükdə  iudaizmdə  açıq  əl 

təsviri  və  ya  fiquru  "xamişa",  "xamşa",  "Xamsa"  (beşlik)  və  "Yad  a-Xmeş"  (beş  barmaq) 

adlandırılır. "Tövrat"a daxil edilən beş müqəddəs kitabı təcəssüm etdirir. O da maraqlıdır 

ki, açıq əl təsviri xristian dini simvolizminə məhz islam dini vasitəsi ilə daxil olmuşdur. 

Belə ki, İspaniya ərəb xilafətinin tərkibində olarkən xəmsə işarəsi yerli xristian icmalarında 

qoruyucu rəmz, nəzərlik, "Fatimənin (Həzrəti-Fatimə) əli" kimi mənimsənilmişdir. Odur ki, 

imperator V Karl xristian təbəələrinin inancını "müsəlman təsirindən" azaltmaq üçün 1526-

cı ildə ali yepiskop məclisi çağırmış və həmin "sarasin işarəsini" bütün imperiya ərazisində 

qadağan  edilməsi  barədə  fərman  vermişdir.  Lakin 

bütün qadağalara baxmayaraq, xəmsə özünün nəzərlik 

funksiyasını itirməmiş, sonralar yalnız adı "Rəbin əli"nə 

dəyişilmişdir. Bəri başdan qeyd edək ki, bütövlükdə 

xristian dünyası üçün məqbul sayılmayan bu işarənin 

rus-provoslav məzhəbində "Müqəddəs Məryəmin əli" 

kimi yayılması, ilk növbədə qədim türklərin tanrıçılıq 

inancının,  himayəedici  Humay  Ana  obrazının  rus 

etno-mədəniyyətinə təsiri, sonrakı dövrlərdə buradakı 

islam  və  xristian  icmaları  arasındakı  əlaqələr,  türk-

slavyan inteqrasiyası ilə bağlıdır. Təsadüfi deyildir ki, 

vaxtilə Qızıl Ordanın vassalı olmuş Pskov knyazlığının 

(ulusunun) gerbində də bu işarəyə rast gəlirik. 

Bir ortaq məqamı da diqqətə çatdırmaq istərdik. 

Adları arasında fonetik yaxınlıq olsa da, nə "Tövrat"da, 

nə də "Qurani-Kərim"da xəmsə rəmzinə eyham vardır. 

128

Şəki xan sarayının 

(XVIII əsr) divar 

təsvirlərindəki 

bayraqlarda ələm/

xəmsə və "Zül-

füqar" rəmzləri

Pskov knyazlığının 

(XV-XVI əsrlər) 

gerbində bars və 

Humay/Məryəm əli

---