Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki işarələr, onların semantikası, mənşəyi və ortaq
Yüklə 322,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Koş kılıç kınka sığmaz"
133 soyuq kəsici-deşici silah tiplərinin adları çəkilir. Onu da xüsusi vurğulamaq istərdik ki, qədim türk dövlətlərində, orta əsrlərdə Misir Məmlük və Səfəvi xanədanlarında, Moğol imperatorluğunda tiyəsinin ucu ilan dili kimi tam və ya qismən qoşa hissələrə ayrılmış silahlar da istehsal edilirdi. Mahmud Kaşğarinin "Divani lüğət-it türk" əsərində "koş kılıc"
vasitələrindən istifadə etdiklərini təsdiqləyir. Həmin silahın xarici görkəminin necə olmasına isə kitabdakı atalar sözlərindən biri aydınlıq gətirir: "Koş kılıç kınka sığmaz", yəni "qoşa tiyəli qılınc bir qına sığmaz". Bu tipli qılıncların ucluqları ilanın haça dilini xatırlatdığı üçün onlara həm də "əjdaha ağızlı" (ikidilli) deyirdilər. Lakin sonralar "Zülfüqar" kimi tanınan həmin silahlar effektiv döyüş vasitəsi sayılmadığı üçün tədricən sıradan çıxmış və rəmzi silaha çevrilmişdir. Çünki həmin qılıncla zireh geymiş düşmənə təsirli deşici və ya kəsici zərbələrin vurulması mümkün deyildi. Bununla belə, "ikitiyəli qılınc" anlayışı orta əsrlərdə Azərbaycan türklərinin də hərb sənətində vardı. Amma onların tiyələri nə burmalı, nə də ikidilli deyildi. Əksinə, Azərbaycan mənşəli silah olan "pala" və "şəmşir" tiplərində "ikidilli" dedikdə tiyənin möhkəmliyini artırmaq üçün onun yuxarı, ümumi uzunluğunun 2/3 hissəsinə qaynaq edilən, "yelman", "yalman" adlandırılan əlavə polad qat - tiyə nəzərdə tutulurdu. "Şir caynağı" anlamını verən şəmşir silahlarının daha bir fərqli xüsusiyyəti tiyənin yelman hissəsinin 30-35 dərəcəli bucaq şəkilində yuxarıya doğru əyilməsidir. Bundan başqa, Mərkəzi Asiya xalqlarında – qazaxlarda və özbəklərdə "zülfüqar" kəlməsi həm burma tiyəli palalara, həm də Azərbaycandan ixrac olunan əlavə qatlı şəmşirlərə aid edilirdi. Digər tərəfdən, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində "ikiağızlı" sözü bir qayda olaraq, tiyəsinin hər iki tərəfi kəsici olan bıçaqlara, xəncərlərə aid edilir. Onu da vurğulayaq ki, orta əsr Azərbaycan hərb sənətində qoşun hissələri əsasən süvarilərdən ibarət olduğu üçün at üzərində döyüş zamanı əlverişli silah sayılmayan ikiağızlı tiq/meçlər burada geniş yayılmamışdır. Bu isə bir daha təsdiqləyir ki, Şərq silahları arasında "Zülfüqar"lar ya hər iki tərəfi kəsici olan və ya tiyəsinə əlavə qat vurulan qılınclar olmuşlar. Bu qənaətdən sonra isə növbəti sual yaranır: Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağında təsvir edilən silahın prototipi həqiqətənmi müqəddəs "Zülfüqar" qılıncıdır? Birmənalı şəkildə deyə bilərik: "Yox". Əslində, Naxçıvan xanlığının döyüş sancağındakı "Zülfüqar"ın spesifik təsviri onu məzmunca deyil, formaca islam kontekstindən ayıraraq qədim və orta əsr türk dövlətlərinin – Hun, Xəzər, Osmanlı imperatorluqlarının, Qızıl Ordanın, Krım xanlıqlarının dövlətçilik rəmzləri ənənələrinin davamçısına çevirir. Qeyd olunduğu kimi, Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı etnik, dini rəmzlərin müxtəlifliyinə və varislik ənənələrinə görə unikal tədqiqat obyektidir. Azərbaycanın hərbi simvolizm ənənələri ilə yanaşı, XVII-XVIII əsrlərdə bu ərazidəki etno-tarixi, etno-mədəni və etno-siyasi mühit haqqında dolğun məlumat verməkdədir. Bəri başdan deyək ki, onun unikallığını şərtləndirən mühüm amillərdən biri də vaxtilə bir-birinə rəqib olan iki qüdrətli türk dövlətinin - Səfəvi və Osmanlı xanədanlıqlarının hərbi-dini simvollarının, qızılbaş və yeniçəri işarələrinin qumaş parça üzərindəki kompozisiyada birləşdirib bir araya gətirilməsidir. Bu isə bütün ziddiyyətlərə, hərbi-siyasi qarşıdurmalara baxmayaraq, həm Osmanlı, həm də Səfəvi rəmzlərinin ortaq ümumtürk etno-mədəni mənbədən və ortaq təsəvvürlərdən qaynaqlanmasının göstərcisidir. Bu baxımdan, o dövrün qarşılıqlı iddia və ziddiyyətləri, hərbi-siyasi qarşıdurmalar, fərqli dini-siyasi ideologiyalar fonunda bayraqlardakı təsvir və kompozisiyalar arasında bənzərlik nə qədər qabarıq nəzərə çarpsa da, nə Osmanlı və Səfəvi simvolizm ənənələrinin bir-birinə təsiri, nə də I Şah Abbasın dövlətin tarixi sərhədlərinin bərpası məqsədilə keçirdiyi hərbi yürüşlər zamanı əsir götürdüyü yeniçəri döyüşçülərini öz ordusunun sıralarına qataraq Naxçıvan ərazisində yerləşdirməsi ilə əlaqələndirilməlidir. Bayraq elementlərinin forma və üslub cəhətdən təhlili bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, onlar arasında tarixi varislik bağlarını "Qurani-Kərim" iki amildən biri onların qədim və ortaq türk simvolizmi ənənələrindən qaynaqlanması, digəri isə qızılbaş və yeniçərilərin dini-siyasi baxışları arasında körpü funksiyasını daşımış bektaşilik təriqətinin təsirinin olmasıdır. Naxçıvanda bəktaşilərə məxsus Zaviyə, Pirqəmiş məscidləri, XIV əsrdə Canan Bəy Bəktaşinin inşa etdirdiyi "Canabər" çeşməsi bu gün də qorunmaqdadır. Azərbaycanın müxtəlif guşələrində, xüsusilə Naxçıvanda Bəktaşi soyadını daşıyanlar da çoxdur. Onu da qeyd edək ki, XIII əsrdə yaşamış Hacı Bəktaş Vəlinin adı ilə bağlı olan bu sufi təriqəti özünəməxsus dini ehkamlara malik olsa da, vaxtilə şiəlik məzhəbindən qaynaqlanmış, 133
134 onun rəmz və ehkamlarını götürmüşdür. Lakin bəktaşilik yalnız dini təriqət, fəlsəfi baxış deyil, təşkilatlanma, iqtisadi və maliyyə imkanları, xüsusi imtiyaz və səlahiyyətlər, üstün sosial status baxımından dövrünün mükəmməl dini-siyasi hərəkatı olmuşdur. Bununla belə, bəktaşiliyin aparıcı prinsipləri – Həzrət Əli və Əhli-Beyt üzvlərinə sonsuz sevgi, təvəlla (əhli-beyti sevənləri sevmək), təbərra (əhli-beyt düşmənlərinə nifrət etmək) - qızılbaşlarla döyüşlərdə xüsusi amansızlıq nümayiş etdirməyə qətiyyən mane olmamışdır. Osmanlı admiralı Xeyrəddin paşanın sancağının bayrağı və Naxçıvan xanlığının döyüş bayraqları üzərindəki qılınc təsvirləri təxminən eyni olsalar da, onları "klassik Zülfüqar" adlandırmaq çətindir. Hətta, Mahmud Kaşğarinin "koş klıç" kimi təqdim etdiyi silahla müqayisədə bu tiyələr döyüş üçün tamamilə yararsızdırlar. Başqa bir məqam. Həmin haçadilli qılınc təsvirlərini islam simvolizmindən daha çox əski türk mifoloji təsəvvürləri ilə bağlayan xüsusiyyətlərdən biri hər iki qılıncın qəbzə başlığının islam tətbiqi sənəti normalarına zidd olaraq mifik varlıq - əjdaha (əjdər) başı görkəmində verilməsidir. Halbuki, “Zülfüqar” qılıncının ənənəvi təsvirlərində belə sərbəstliyə rast gəlmirik. Xatırladaq ki, orta əsrlərdə Azərbaycanda pala, şəmşir kimi ənənəvi soyuq silah tipləri qəbzələrinin uc hissələri də aşağıya doğru əyilmiş əjdaha-ilan başı şəklində düzəldilirdi. Quyruğu haçadilli ilan başı və ya haça kimi təsvir edilən bu əjdahalar qədim türk mifologiyasında önəmli yerlərdən birini tutmuş, etnik simvolizmdə ali hakimiyyətin, əbədiyyətin, qalibiyyətin təcəssümü, ailənin, nəslin hamisi sayılmışdır. Herodota görə, skiflər yeraltı mağaralarda məskunlaşan ilahə qadın-ilan Apa ilə Heraklın izdivacından törəmişlər. Təkcə saka-skiflərin deyil, qədim türk xaqanlıqlarının, hunların, avarların və xəzərlərin, Qızıl Ordanın süvari hissələrinin döyüş bayraqları da quyruq hissəsi haça (ikidilli) olan əjdaha-ilan şəklində olmuşdur. Orta əsrlərdə isə haçaquyruqlu əjdaha obrazı yeni heraldik personajlarla əvəz olunsa da, özünün bəzi xüsusiyyətlərini onlara ötürə bilmişdir. Məsələn, Qızıl Orda, Səlcuq dövlətlərində, Qacar və Əfşar sülalələrinin, Naxçıvan, İrəvan, Şirvan xanlıqlarının və s. dövlətçilik rəmzlərində yer alan, ilk vaxtlar bars (bəbir), sonralar isə qaplan (pələng) və aslan obrazı təsvirlərində həmin varlıqların quyruqları ya ilan başı şəklində, ya da haçadilli təsvir edilirdi. “Zülfüqar” qılıncının prototiplərinə müxtəlif coğrafi məkanlarda yaşayan türk xalqlarının etnik simvolizmində, damğa işarələrində, ornamentlərində də geniş rast gəlinir. Maraqlıdır ki, həmin tanınma-fərq ləndirmə işarələri, məsələn, qədim dam ğalar sırasında yer alan və "xan sənək", "sə nək", "hənək" (ikiağızlı döyüş nizəsi, yaba), "ayır" adlandırılan damğa nişanları türk tayfalarının islam dinini qəbul etmə lərindən xeyli əvvəl də hakimiyyət rəmz- lərindən olmuş, "hökm verən əl", "sər kərdə", "mübarizlik", "ədalət" məna larını bildirmişdir. Rəmzin aşağıya çevrilmiş şəkildə təsvir edilməsi, eləcə də üst hissəsində üfüqi xəttin çəkilməsi isə həmin tayfanın və ya xanlığın vassallığının, məhdud səlahiyyətlərə malik olmasının əlaməti sayılmışdır. Bundan başqa, bu işarə qrafem olaraq Göytürk əlifbasında cingiltili "L" samitini də ifadə etmişdir. Qədim dövrlərə aid tarixi Azərbaycanda Gəmiqaya, Göyçə, Dəvəboynu, Sülək (Xakasiya), Sidak (Qazaxıstan) qayaüstü təsvirlərində, Bolqarıstan, Krım, Rumıniya, Anadolu, İran (qaşqaylar) məzar daşlarında, Dərbənd şəhərinin qala divarlarında, hunların və xəzərlərin, bulqarların, Anadolu və Azərbaycan türklərinin, Krım və Volqaboyu tatarlarının, qazaxların və qırğızların, çuvaşların və başqırdların, noqayların, yakutların, uyğurların, kumıkların və balkarların, Krım tatarlarının xalça ornamentlərində, sikkələrdə həmin işarəyə bu gün də təsadüf olunur. Orta əsrlərdə qələmə alınan damğa təsnifatlarında onun müxtəlif variantları müstəqil işarə və ya da seqment 134
1. Səmərqənd yaxınlığındakı Orlat məzarlığında (II-IV əsrlər) tapılmış maddi nümunələr üzərində "qoşa quyruqlu" əjdaha başlı bayraq daşıyan döyüşçü təsviri. 2-3. Xeyrəddin paşanın
sancağında və Naxçıvan xanlığının döyüş bayraqlarında oxşar "Zülfüqar" qılıncı təsvirləri. 4. Osmanlı dövlətində yeniçəri ağalarının bayraqlarında "Zülfüqar" təsvirləri. 5. Krım
karaimlərinin milli rəmzi – sənək. 6. Polşa-Litva tatarlarının gerbində "Zül- füqar" qılıncı 1. 2. 3. 4. 5. 6. Yüklə 322,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|