Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki işarələr, onların semantikası, mənşəyi və ortaq
Yüklə 322,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
129 Lakin həm müsəlmanlar, həm də yəhudilər hələ də həmin işarənin təsvirlərindən ənənəvi nəzərlik kimi istifadə edir və bu zaman əsasən dini rəvayətlərə söykənirlər. Yəhudilər onu Hz.Musanı ölümdən xilas edən, sonralar fironun ailəsində onu dayə kimi böyüdən bacısı Miriamla, müsəlmanlar isə Həzrəti- Fatimə ilə əlaqələndirirlər. Bununla belə, islam təfsirçiləri arasında da xəmsənin "Allahın əli" kimi yozulmasının tərəfdarları vardır və dəlil kimi "Qurani-Kərim"in “əl-Fəht” surəsinin 10-cu ayəsini göstərirlər. Ayədə isə bildirilir:
ayədə "əl" kəlməsi məcazi mənada işlədilmişdir və "rəhm", "hökm", "qüdrət" anlamlarını verir. Xüsusilə vurğulamaq istərdik ki, Yaxın Şərqdə ortaq sami mədəniyyətinin, mifik təsəvvürlərinin (ərəb və yəhudi) elementlərindən biri kimi dəyərləndirilən "xəmsə" işarəsi islam və iudaizmdə müxtəlif məzmun daşısa da, onun müsəlman və yəhudi analoqları həm təsvir, həm də adların fonetik yaxınlığı baxımdan fərqlənmir. Məsələn, hər iki dində xəmsə işarəsi eyni üslubda işlənmişdir. Burada açıq insan əli anatomik deyil, stilizə olunmuş şəkildə - rəmzi, simmetrik təsvir edilir. Fərq isə müsəlmanların əl işarəsinin ovuc hissəsində əsasən nəbati ornamentlərin, "Allah" kəlməsinin, bəzən "Qurani-Kərim" ayələrinin, nəzərlik əlaməti olan göz rəsminin, "Möhrü-Süleyman" (Davud ulduzu) işarəsinin, yəhudilərdə isə etnik ornamentlərlə yanaşı "Şma, İsrael" (Eşit, İsrail xalqı), "Brahat ha-Beyt" (Evin hifz olunması
ulduzunun (yəhudilərdə - Maqen David/Davudun qalxanı) təsvirlərinin həkk edilməsidir. Müsəlmanlar arasında bu işarədəki ovuc islam dinini, barmaqlar isə islamın beş əsas şərtini – Şəhadət kəlməsini, namazı, orucu, Həcc ziyarətini və zəkatı ifadə edir. Buna baxmayaraq, islamın şiəlik və ələvilik təlimlərində, bəktaşilikdə xəmsə işarəsi həm xarici təsvir, həm də semantika baxımından klassik işarədən fərqlənir. Şiə məzhəbində "xəmsə əli", "şiə xəmsəsi", "Həzrəti-Fatimənin əli", "Həzrət Abbasın qolu", "pəncə" və "ələm" adları ilə yayılmış həmin rəmzin müxtəlif, hətta ziddiyyətli yozumları vardır. Mə sə lən, Azərbaycanda və İranda geniş yayılmış xalq rəvayətinə əsasən, bir dəfə Həzrət Əli evə yeni cariyə gətirir və onu ömür-gün yoldaşına - Peyğəmbərin sevimli qızı Həzrəti-Fatiməyə göstərir. Bu zaman Xanım Fatimə evdə halva çalırmış. Ərinin bu hərəkətindən sarsılan qa- dın qaşığı yerə salsa da, kədərini büruzə vermir, özünü ələ alıb heç nə baş verməmiş kimi qaynar halvanı sağ əli ilə qarışdırmağa başlayır. Bunu görən Həzrət Əli səhvini anlayır və ömrünün sonunadək Xanım Fatiməyə sadiq qalır. Həmin vaxtdan etibarən yuxarıya qaldırılmış sağ əlin təsviri şiə simvolizmində səbrin, sədaqətin və imanın təcəssümünə çevrilir. Rəmzin digər yozum isə təvvabinlər (tövbəkarlar) hərəkatı ilə bağlıdır. Xatırladaq ki, VIII əsrdə, Kərbəla hadisələrindən sonra yaranmış bu hərəkat üzvləri Kufə şəhəri əhalisinin imam Hüseynə xəyanət etdiklərinə, onu mübarizədə tək qoyduqlarına görə Allahın onlara cəza və müsibətlər verəcəyinə inanmış, imam və ailəsinin intiqamının alınmasını qarşılarına məqsəd qoymuşlar. Rəvayətə görə, hərəkatın rəhbəri Muxtar əs-Səqafinin qullarından biri - Əli Məxtumi yuxuda Abbas ibn Əlinin (Əbülfəzl Abbas - imam Həsən və imam Hüseynin ögey qardaşı, Kərbəla döyüşündə şəhid olmuşdur) ona insan əli verdiyini görür və o vaxtdan etibarən bu işarə Hz. Əbülfəzl Abbasın kəsilmiş qollarının təcəssümünə, şiəlik təlimində cihad, mübarizlik rəmzinə çevrilir. Belə ki, Kərbəla döyüşü zamanı imam Hüseyn döyüş bayrağını qorumağı Həzrət Əbülfəzl Abbasa tapşırır. O isə hətta qolları düşmən qılıncı ilə kəsildikdən sonra imamın bayrağını enməyə qoymur, onu dişləri ilə tutub-saxlayır. Təvvabinlərin, sonralar şiə təfsirçilərinin yozumlarına əsasən, ələm - açıq sağ əl işarəsində barmaqlar Əhli-Beyt üzvlərini - baş barmaq Məhəmməd peyğəmbəri, şəhadət barmaq Həzrəti-Fatiməni, orta barmaq Həzrət Əlini, adsız barmaq Həzrət Həsəni, çeçələ barmaq isə Həzrət Hüseyni ifadə edir. Beləliklə, təvvabinlər hərəkatı vasitəsilə xəmsə işarəsinin semantikasına yeni məzmun əlavə olunmuş, şiə məzhəbinin, İmam Hüseyn 129 İslam (1) və yəhudi (2) dinlərindəki xəmsələr arasında konstruktiv fərq yoxdur
1. 2.
130 tərəfdarlarının dini simvollarından birinə çevrilmişdir. Onu da xatırladaq ki, ilk dəfə VIII əsrdə İraqın şimalındakı siqridilər sülaləsi onu rəsmi dövlət rəmzi kimi qəbul etmişdir. Şiələr arasında "ələm" ifadəsinin mənşəyinə gəldikdə isə onun ərəb dilində "qəm", "əzab", "üzüntü", "matəm" anlamını verən "ələm" və "əlamət" (işarə, rəmz) kəlmələrindən və ya zahiri oxşarlığına görə türk dillərindəki "əl" sözündən yaranması, hətta Həzrət Əlinin adı ilə bağlanması barədə fərqli mülahizələr yayılmışdır. Belə bir qənaət də vardır ki, "ələm" sözü ərəb əlifbasının "əlif" hərfi ilə yazıldıqda "əzab" anlamını verdiyi halda, "ayn" hərfi ilə yazıldıqda "bayraq", "öndə gedən" mənalarını daşıyır. Məsələn, orta əsrlərdə bayraqdarlara həm də "ələmdar" deyirdilər. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, şiə məzhəbində, xüsusilə Azərbaycan ərazisində geniş yayılmış ələm və klassik xəmsə təsvirləri arasında da fərqlər vardır. Belə ki, xəmsə ilə müqayisədə ələm assimetrikdir və tamamilə insan əlinin anotomik görkəmini təkrarlayır. Naxçıvan xanlığına aid edilən döyüş bayrağı üzərində də anatomik əl təsviri həkk edilmişdir. Ələmin şiəliyin aparıcı atributlarından biri kimi məhz bu variantda təsvirinin yayılması Səfəvilər zamanında hakim etnik kimlik və dini-siyasi ideologiya ilə bağlı olmuşdur. Tarixi mənbələrə görə, Şeyx Heydərin Şirvana yürüşü zamanı onun tuğlarının başlığı ələm şəklində idi. Şah İsmayılın dövlət rəmzləri, rəsmi bayrağı üzərində və döyüş sancaqlarının başlıqlarında isə - Ay və səkkizguşəli ulduz (əslində - Ay-Günəş), - "quşlu damğa" (toğrul, ikibaşlı qartal) ilə ələm təsvirləri də olmuşdur. Bütün bunlarla bərabər, açıq əl təsvirləri, bu işarəyə sakral məzmun verilməsi ənənəsi türk xalqlarının ortaq simvolizmində islamdan əvvəl də mövcud olmuş və Humay Ananın rəmzi kimi tanınmışdır. Türk xalqları islam dinini qəbul etdikdən sonra qədim inanclarla bağlı bir sıra əski rəmzlər kimi onun da semantikası dəyişikliyə məruz qalmış, lakin nəzərlik olaraq qoruyucu funksiyasını qoruyub-saxlamışdır. Odur ki, bu gün qədim milli-mədəni irs nümunələrində rast gəldiyimiz bir çox rəmzlər kimi açıq əl işarələrinin də qeyd-şərtsiz islam dini ilə bağlanılması yolverilməzdir. Bu fikirlər qızılbaşlar hərəkatının, Səfəvilər dövlətinin əsasını təşkil edən oğuz tayfalarının qədim rəmz və damğalarına da aiddir. Sadəcə olaraq, həmin tayfalar islam dininə tapındıqdan sonra əski rəmz və damğa işarələrindən tam imtina etməmiş, onları qorumuş və islam dininin analoji rəmzləri ilə bağlayaraq, ona yeni məzmun vermişlər. Bu baxımdan, Ön və Mərkəzi Asiyada, Şimali Qafqazda oğuz və qıpçaq tayfalarının simvolizmində bir sıra islam və xristian rəmzlərinin analoqlarına rast gəlinməsi heç də "mədəni mənimsəmə faktı" deyil. Bu türk xalqlarının tarixi irsə varislik prinsipi ilə əlaqələndirilməlidir. Bu fikirlər təkcə polietnik açıq əl işarəsinə deyil, təsvirləri xristianlıq, iudaizm və islam dinlərinin yaranışından xeyli əvvəl Cənubi Qafqaz, Şimali Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Volqaboyu, Krım, Şərqi Anadolu, Sibir, İran ərazilərindəki qədim qayaüstü təsvirlərdə, məzar daşlarında, silah və bəzək əşyaları üzərində, sikkələrdə həkk edilmiş bərabərtərəfli xaç, "yoncalı xaç", Ay-ulduz, beşguşəli, altıguşəli və səkkizguşəli ulduz kimi rəmzlərə də aiddir. Bu təsvirlərə din və ya məzhəb fərqindən asılı olmayaraq, bütün türk xalqlarının milli-mədəni irs nümunələrində – xalça və zərgərlik məmulatları, sikkələri üzərində indi də rast gəlirik. Xatırladaq ki, H.Frenç, N.Şeldi, R.Saqdeyev, A.Kazantsev, V.Almantaya kimi tanınmış numizmat alimlər Krım, Şimali Qafqaz, Volqaboyu, Qərbi Sibir ərazilərində bulqarlara, Qızıl Orda və Krım xanlığına və s. məxsus metal sikkələrin üzərində açıq insan əlinin sxematik təsvirlərinin ən qədimlərinin islam dininin bu regionda yayılmasından xeyli əvvəl - VII əsrə aid olduğunu müəyyən etmişlər. Bu zaman həmin təsvirlərin uzaq təvvabinlər hərəkatı ilə əlaqələndirilməsi həm məntiqsiz, həm də xronoloji baxımdan qeyri-mümkündür. Qədim inanclara görə, Humay Ana baş ilahinin - Tenqri xanın ömür-gün yoldaşıdır; körpələri, ailə səadətini, döyüşçüləri, eləcə də ilahinin Yer üzündə təcəssümü olan xaqan xatunlarını 130
Türk xalqlarının islamaqədərki inanclarında bəzi Humay Ana rəmzinin variantları Yüklə 322,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|