Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki işarələr, onların semantikası, mənşəyi və ortaq
Yüklə 322,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
139 tanınmış tədqiqatçılar Edvard Triyaski və İmre Baske qədim türklərə məxsus tanınma- fərqləndirmə nişanı kimi təqdim edirlər. Damğa təsnifatlarında şərti olaraq "armudu", Mərkəzi Asiyada isə kıçə ornamenti kimi "ittaban" (it dabanı) adlandırılan bu işarənin qədim analoqlarına Azərbaycan, Türkiyə, Mərkəzi Asiya, Macarıstan, Volqaboyu, Krım, Şərqi Sibir, Yaxın Şərq, Dağıstan və Şimali Qafqazın maddi-mədəniyyət nümunələrində, parça və xalça ornamentlərində, silahlar, tikililər, məzar daşları və s. üzərində rast gəlinir. Bəzi mülahizələrə görə, bu işarə vaxtilə Birinci Türk xaqanlığında (Göytürk dövləti, VI əsr) hakim sülalənin - Aşina nəslinin damğası olmuşdur. Qeyd edək ki, həmin nəslin əcdadları Hun imperiyasının təşəkkülündə də iştirak ediblər. Hunlar "armudu" nişanı sonralar Macarıstan ərazisinə də gətiriblər. "Aşina" sözünün qurd (canavar) anlamını verməsi ehtimalını əsas götürən mütəxəssislər həmin işarənin damğa qismində götürülməsini təsadüfi saymamış, səbəbini isə işarənin qurd pəncəsi izinə bənzəməsi ilə yozmuşlar. Burada diqqəti cəlb edən bir məqama toxunmaq istərdik. Tatarıstanlı filoloq, professor Qumar Sattarov 1989-cu ildə nəşr etdirdiyi "İsemeң matur kemnər kuyqan" (Sənin adını kim qoyub) kitabında aşina boyunun ikinci və daha geniş yayılmış adının "kaşkar", "qaşqar" olmasını, bu və "başqurd" (başqırd) etnonimlərinin qədim türk dillərində "qurd" anlamında işləndiyini bildirir. Damğa işarəsinə gəldikdə isə, onun semantikası daha qədim türk inanc və adət- ənənələri ilə əlaqəlidir. Belə ki, işarəsi, əslində, saka-skiflər dönəmindən "sarsılmaz ittifaq", "qan qardaşlığı" mərasiminin qrafik təzahürü olan "and" damğasının
variantlarından biridir. Türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə onun ən qədim təsvirləri isə Qərbi Azərbaycanın Göyçə qayaüstü rəsmlərində və Tyan-Şan dağlarındakı Koskor vadisində aşkar edilən petroqliflərdə müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda, və
işarələri Göytürk əlifbasında "nt", bəzi hallarda isə "nd" səs birləşməsi kimi oxunur. Türk tayfalarını vahid ittifaq ətrafında birləşdirməyə nail olmuş Əmir Teymurun da bayrağını "and" damğası bəzəmişdir. Beləliklə, Naxçıvanın döyüş bayrağında aslan tacı üzərindəki damğa işarəsi ilə qədim bulqarların bars nəzərliyindəki nişanı həm təsvirdəki yerinə, həm də semantikasına görə əski türk simvolizminin təzahürləridir. Aslan tacında və bayrağın müxtəlif hissələrində olan digər iki işarə nədən sə bəzi məqalələrdə eyniləşdirilmiş və yanlış olaraq avropasayağı "zanbaq" (?) adlan dırıl- mışdır. Bunu nəzərə alaraq, hər iki rəmzin ayrı-ayrılıqda semantikası, Qərb və Şərq heraldikadasındakı "zanbaq" işarəsi barədə bir qədər məlumat vermək istərdik. Əvvəla, "zanbaq çiçəyi" adını daşıya bilən hər hansı bir rəmz Şərqdə, o cümlədən türk dünyasında deyil, Avropa dövlətlərində, xüsusilə Fransa- da yayılmışdır. Türk xalqlarının istər qədim, istərsə də orta əsr simvolları təsnifatında bu adda nə damğa, nə də heraldik rəmz olmuşdur. İkincisi, Naxçıvanın döyüş bayra- ğındakı həmin element heç də "Avropa zambağı" deyil, tamamilə fərqli təsvirə, semantikaya və etnik mənşəyə malik işarədir. Qərb alimləri zanbaq (dağ laləsi) rəmzinin Avropadan Şərqə yayılmasını iddia etsələr də, tarixi gerçəkliklər tamamilə fərqli, əks prosesin getdiyini təsdiqləməkdədir. Bir sıra Şərq dəyərləri kimi "zanbaq" rəmzinin də prototipinin – əski türklərin "qoçkar" işarəsinin Avropa simvolizmində yayılması, ilk növbədə, X-XII əsrlərdə Qərb dünyasının müsəlman İspaniyası - Kordova xilafəti və Qranada əmirliyi ilə sıx təmasları, sonralar isə Səlib yürüşləri ilə bağlıdır. Həmin tarixi hadisələr nəticəsində Şərq mədəniyyəti Qərbin inkişafına ciddi təsir göstərmiş, avropalılar müsəlman dünyasının elm, mədəniyyət və incəsənət nümunələrini, həmçinin rəmzlər sistemi elementlərini də mənimsəmişlər. Tanınmış fransız antopoloqu və tarixçisi Qüstav Lö Bon "Ərəb sivilizasiyasının tarixi" əsərində bu barədə yazırdı: "Avropada sivilizasiyanın inkişafında ən mühüm amil Qərbin və Şərqin təqribən iki yüz il davam etmiş təmasları olmuşdur. Əgər bir kəs Şərqin Qərbə təsirini təsəvvür etmək 139
Məmlük parçası (XII-XIV əsrlər) üzərində "qoçqar" işarəsi
140 istəyirsə, bu iki sivilizasiyanın vəziyyətini müqayisə etməlidir. Bu zaman məlum olacaq ki, ərəblərin sayəsində Şərq çiçəklənən sivilizasiya şəraitində yaşasa da, Qərb barbarlıq, cəhalət içərisində idi". Onu da vurğulayaq ki, ilkin orta əsrlərdə Avropada, o cümlədən Fransada heraldika ənənələri mövcud olmamışdır. Hətta bu gün müasir Fransa Respublikasının rəsmi dövlət gerbi yoxdur! Lakin fransız alimləri bu gerçəkliklərlə - Şərqin Qərb mədəniyyətinə, dövlətçilik rəmzlərinə təsiri ilə razılaşmaq istəmir, "zanbaq" embleminin Fransa əsilza- də lərinin heraldika təsvirlərinə guya hələ V əsrdə daxil olduğunu iddia edirlər. Onlar iddialarını təsdiqləmək üçün orta əsrlərdə yaranmış dini rəvayətlərə söykənir, guya 496-cı ildə frank kralı I Xlovdik Merovingin xristianlığı qəbul etdikdən sonra bir mələyin göydən enməsini, krala xeyir-dua verməsini və mükafat olaraq ona qızıldan düzəldilmiş zanbaq çiçəyi bağışlamasını misal göstərirlər. Lakin bu "fakt" hələ də elmi təsdiqini tapmamışdır. Lakin cəmi üç təkzibolunmaz sübut həmin qənaətlərin qısqanclıqdan doğan dini-siyasi mif olduğunu göstərir. Birincisi, əgər kral I Xlovdik həqiqətən də zanbağı heraldika rəmzi kimi qəbul etmişsə, nə üçün onun xələfi - Frank imperiyasının banisi Böyük Karl 800-cü ildə öz bayrağında bu çiçəyə deyil, mavi, sarı və qırmızı rəngdə altı qızıl gülün təsvirinə üstünlük vermişdir? Tarixi mənbələrə əsasən, yalnız XII əsrin sonlarında kral VI Lüdovikin mavi bayrağında, XII əsrdə isə şərti olaraq "Fransanın gerbi" adlandırılan mavi qalxan üzərində Şərq "zanbağının" ilk təsvirinə rast gəlirik. İkincisi, zanbaq çiçəyi mədəni bitki kimi Avropaya ilk dəfə təqribən min yüz il sonra - XVI əsrdə "tülpan" ("türban" - "çalma" sözünün təhrif olunmuş forması) adı ilə Osmanlı dövləti ərazisindən gətirilmişdir. Təsadüfi deyildir ki, məhz bu amil dini-siyasi rəvayətlərin "botaniki islahatlara" məruz qalması, mələyin hədiyyəsinin "flör-dö-liz" - nilufər (su zanbağı) və ya süsən gülü ilə əvəz edilməsi ilə nəticələnmişdir. Üçüncüsü, bu rəmzin müxtəlif Qərb variantlarına Mərkəzi Asiyada, Şərqi Sibirdə yaşayan türk xalqlarının – qazaxların və qırğızların, xakasların və s. etnik smvolizmində "qoçkar", "kuçkar", "kuç müyüz" (qoç buynuzu) adlanan damğa işarələri və ornamentlərində, onun ilk təsvirlərinə hələ eramızdan əvvəlki dövrlərə aid qayaüstü rəsmlərdə rast gəlinir. Nə qədər zəngin təxəyyülə malik olsaq da, XV-XII əsrlərdə qoçkar/zanbaq işarəsini heraldika rəmzi kimi seçmiş Fransanın Pikardiə, Artüa, Valua, Anjü, Men, İl dö-Frans, Türen, Berri, Burbon, Orlean, Sentoj və s. əyalətlərinin uzaq Mərkəzi Asiyaya mədəni missiyası və ya Mervinqlər, Karolinqlər, Kapetinqlər, Burbonlar sülalələri ilə uzaq qazax, qırğız, xakas xan-bəylərinin hər hansı bir müttəfiqlik əlaqələri barədə mülahizələr ciddi və inandırıcı görünmür. Avropalılardan fərqli olaraq, qədim türklərin rəmz sistemində qoç (arxar) buynuzu təsviri
ən qədim sakral rəmzlərdən biri sayılırdı. Təkcə tarixi Azərbaycan ərazilərindəki Qobustan, Gəmiqaya, Kəlbəcər, Göyçə, Dəvəboynu qayaüstü təsvirlərində, Kür-Araz mədəniyyətinə aid nümunələr üzərində, Manna, Midiya, saka-skif dönəmlərinə, Qafqaz Albaniyasına, Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Səfəvi dövlətlərinə aid maddi-mədəni irs nümunələrində, hun, bulqar, savir, xəzər, oğuz və qıpçaq damğa işarələrində, xalça ornamentləri arasında onun çoxsaylı variantlarına rast gəlirik. Əski mifoloji təsəvvürlərdə qoç obrazı bir tərəfdən "bolluq" və "bərəkət" bildirir, digər tərəfdən isə vəfat etmiş insanların ruhlarını Tanrı məkanına çatdıran müqəddəs canlılardan biri hesab edilirdi. Tanrıya kəsilən qurbanlar arasında ağ atla ağ qoçun da xüsusi dəyəri vardı. Bundan başqa, əski türk dillərində "qara" sözünün təkcə rəng deyil, həm də "böyük", "güclü" anlamlarını verdiyini nəzərə alsaq, Qaraqoyunlu dövlətinin rəmzinin - "qara qoç" təsvirinin şərti xarakter 140
Avropanın "zanbaq" her- aldika nişanı türk xalqlarının (Azərbaycan, Türkiyə, Dağıstan, Krım, Tatarıstan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Xaka- siya, Saxa və s.) ortaq ornamentləri içərisində onun prototipləri Yüklə 322,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|