Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağı üzərindəki işarələr, onların semantikası, mənşəyi və ortaq
Yüklə 322,49 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Toğrul, baltavar, "Quşlu damğa", ikibaşlı qartal.
- Naxçıvan xanlığının bayraqları geri qaytarıla bilərmi
- "İştirakçı dövlətlər tarixi və mədəni dəyərləri onların aid olduqları dövlətlərə qaytarılmasına yardım etməlidirlər".
- "İştirakçı-dövlətlər bir-birinin dövlət muzeylərinin fondları və arxivləri ilə tanış olmaq üçün milli komissiyaların ekspertlərinə imkanlar yaratmalıdır
141 daşıdığını, "qüdrətli dövlət" kimi yozumunun daha düzgün olduğu qənaətinə gəlirik. Bəzi ehtimallara görə, Ağqoyunluların da ilkin rəmzi "qoç buynuzu" damğası olmuşdur. Bununla belə, bəzi ehtimallara görə, "qoç" və ya "qoçkar" rəmzinin ilkin semantikası heç də totem ilə deyil, “Oğuz xaqan” dastanından gələn motiv - dominantlıq (yay) və vassallıq
ilə əlaqəlidir. Diqqət çəkən fərqli mülahizə də vardır. Məlumdur ki, türk xalqlarının dekorativ-tətbiqi sənətində "etnik ornamentlər" kimi tanıdığımız estetik bəzək elementləri həm də sosial informasiyanın, ideyaların daşıyıcısı kimi ideoqrafik funksiyaya da malik olmuşlar. Qırğızıstan Respublikası Prezidenti Aparatının sektor müdiri, araşdırmaçı Azat Abdısadırulu damğa işarələrinin və rəmzlərin, xüsusilə "qoskar", "qoskar" (qırğızlarda "kuçkar") işarəsinin ayrı-ayrı variantlarının semantikasının açılmasında məhz bu funksiyanın imkanlarından bəhrələnərək maraqlı nəticəyə gəlmişdir. Onun qənaətinə görə, "qoskar" adı həmin rəmzə sonradan verilmişdir; onun ilkin təsvirinin kökündə göytürk (Orxon-Yenisey) əlifbasının "ər" (insan, kişi, döyüşçü) qrafemi dayanır. Həmin qrafem əsasında yaradılmış sadə və mürəkkəb ideoqramlara "bəzək elementləri"
damğa sahibinin sosial statusunu diqqətə çatdıran vasitələrdir. Məsələn, və rəmz- ləri ideoqrafik işarə kimi "bəy" anlamını verir. Göytürk əlifbasında "iç" kimi oxunan, ideo qrafik təsvir kimi "ordu", "qərargah", damğa nişanı qismində isə mifoloji "baytörə", "bayterek" ağacını (nəsil ağacı, tayfanın/dövlətin sütunu, çadır dirəyi) bildirən işarəsinin "qoçkar" rəmzinin üst hissəsinə əlavə olunması bütövlükdə "xaqan" titulunu ifadə edir. "Nəsil", "törəmələr" anlamını verən "budaq" elementinin həmin işarənin qollarına əlavə olunması "şahzadə" ideoqramını, dekorativ element qismində ətrafında rəmzin istifadəsi isə, məsələn, "xaqan nəsli", "hökmdarın/xanın tayfası" kimi dərk olunur. Azat Abdısadırulunun qənaətinə söykənsək, Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağındakı "qoçkar" rəmzinin ornament deyil, dominant tayfaya və ya nəslə (bəy) məxsus olduğunu ehtimal edə bilərik. Toğrul, baltavar, "Quşlu damğa", ikibaşlı qartal. Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağındakı bu işarə ilk baxışda ornament təsiri bağışlasa da, türk xalqlarının geniş ərazilərdə yayılmış və başqalarının mənimsəmə cəhdlərinə daha çox məruz qalmış tipik hakimiyyət rəmzlərindən biridir. Damğanın bayraq üzərində üç dəfə təsvir edilməsi isə türk hərbi simvolizmi ənənələrinə uyğun olaraq, həmin süvari alayına qoşulan və eyni damğa işarəsini daşıyan tayfaların sayını ifadə edir.
Bu tayfa ittifaqının Kəngərli boyu olması ehtimalı da nəzərdən keçirilə bilər. Əski türklərin islamaqədərki dini təsəv- vürlərindən irəli gələn bu işarə ikibaşlı qartal, bars/aslan rəmzləri kimi qədim xa- qanlıq prinsipinin – onun dünyəvi və dini hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirməsinin təzahürüdür. Vaxtilə böyük Hun impe- riya sının da barağını bəzəyən bu işarə ortaq türk damğaları təsnifatında "qədim türklərin "xaqan" titulunun mahiyyəti və "ikibaşlı qartal" rəmzinin sadələşdirilmiş damğa variantı olan, "baltavar", "baltalı", "daraq damğa", "xan damğası", "quşlu damğa" adlanan qədim işarənin seman- tikası ilə üst-üstə düşür. Yeri gəlmiş kən, Çingiz xan və tarixi Azərbaycan ərazi- lərində qədim türk dövlətçilik prinsiplərini bərpa edən Şah İsmayıl Xətayi də hakimiy- yətə gəl dikdən sonra bu ənənədən və həmin işarədən (Səfəvi dövlətində – quşlu tuğ) yararlanmışlar. Lakin onun tarixi daha qədim dövrlərə aiddir. Qədim şumerlərin və tarixi Azərbaycan ərazilərində yerləşmiş Aratta dövlətinin tapın- dığı baş ilahə - İnannanın hakimiyyət rəmzinin yayılma marşrutunu izləsək, Altaylardan Şərqi Avropayadək uzanan geniş bir ərazidəki qədim və orta əsr türk dövlətlərinin 141 XVI əsrə aid minia- tür. Səfəvi döyüş bayraqlarında "quşlu damğa" başlıqları təsvir olunmuşdur. Rza Abbasi Muzeyi. Tehran, İran
142 və tayfalarının - kimer, saka/skif, sarmat, Hun, Xəzər, Avar, Qızıl Orda dövlətlərinin, Çingiz xanının imperiyasının, Eldəgiz, Səfəvi, Teymuri və Osmanlı xanədanlarının, Krım xanlığının, oğuz və qıpçaq boylarının və s. rəmz sistemlərində onun "daraq damğa", "xan damğası", "quşlu damğa", "baltavar" (iltəbər), "ikibaşlı qartal" və s. adlar altında müxtəlif variantlarına rast gələ bilərik. Belə olan halda damğa işarələrinin aparıcı funksiyalarından biri, onların etno-siyasi proseslərin və türk xalqlarının məskunlaşma ərazilərinin göstəricisi kimi qəbul edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Doğrudur, türk xalqlarının ortaq dəyərlərə, oturaq mədəniyyətə malik olmayan müxtəlif tayfalar əsasında formalaşmasını iddia edən və bununla da onların maddi-mənəvi irsinin mənimsənilməsinə tarixi-ideoloji zəmin yaradan bəzi Qərb və Rusiya alimləri damğaların bu funksiyasının qabardılmasına qarşı çıxırlar. Məsələn, türk xalqlarını vahid protovətənə, ortaq dil və mədəniyyətə malik superetnos deyil, qohum dillərdə danışan fərqli etnik toplumlar olduğunu iddia edən rusiyalı şərqşünas Sergey Klyaştornı bu istiqamətdə aparılan araşdırmaları, eləcə də İsmayıl bəy Qaspralının, Yusif Akçuranın və Ziya Göyalpın etnik birlik çağırışlarını "pantürkizm ideologiyasının təzahürləri" kimi dəyərləndirir. Onun fikrincə, türkdilli xalqların öz tarixlərini ayrı-ayrılıqda - məskunlaşdıqları ərazi çərçivəsində öyrənməsi "pantürkizm ideyasına qarşı təsirli cavab reaksiyasıdır". Xəzər xaqanlığının rəsmi simvollarından olan bu işarə digər əski heraldik türk rəmz- ləri kimi teokratik dövlətdə hakimiyyətin ikili xarakterini, xaqanlıq sisteminin - dini və dünyəvi hakimiyyətin bir əldə cəmləşməsinin ifadəçisi idi. Doğrudur, onu bəzən "rus dövlətçiliyinin təməlini qoymuş varyaq (vikinq) Rürixin rəmzi" adlandırsalar da, bu iddialar nə arxeoloji materiallara, nə də tarixi mənbələrə söykənir. Üzərində həmin rəmz olan qədim maddi-mədəniyyət nümunələrinin tədqiqi isə son nəticədə onların slavyan deyil, türkmənşəli olduğunu göstərir. Odur ki, hazırda Ukrayna və Rusiya tarixşünaslığında "Rürix nişanının" xəzər-bulqar mənşəli olması və ilk dəfə Novqorod knyazı Svyatoslav İqoreviçin (942-972) onu "ikibaşlı yaba" şəklində qəbul etməsi, sonralar isə Novqorod və Kiyev knyazı olmuş Vladimir Svyatoslaviçin (I Vladimir, 960-1015) həmin rəmzi olduğu kimi "mənimsəməsi" iddia edilir. Lakin bu iddiada "mənimsəmə" faktı şərtidir. Çünki tarixi təcrübəyə və ənənələrə əsasən, bir dövlətin digərinin rəmzini özününküləşdirməsi əsasən iki şərtlə mümkündür: etnik varislik və ya onlardan birinin vassallığı qəbul etməsi. Yəhudi alimləri isə fərqli qənaətdədirlər. Onlar "baltavar" işarəsinin Xəzər dövlətinin 142
1. Ukraynanın Podneprovye tarixi coğrafi ərazisində tapılmış balta üzərində rəmz (V-VII əsrlər). 2. Xəzər xaqan- lığına aid medalyon. 3-5. Bolqarıstan çarı İvan Şişmanın rəmzləri. 6. Misir məmlük bəylərinin möhürü üzərində analoji rəmz. 8. Ukrayna Respublikasının gerbi
2. 1. 6. 7. 8. 3. 4. 5.
143 rəmzi olması faktını təsdiqləsələr də, onun sami mənşəli olması və yəhudi əlifbasında "şin" qrafemi əsasında yaranmasını bildirirlər. İddialarını əsaslandırmaq üçün isə aşağıdakı mülahizələrə istinad edirlər: 1. "Xəzər dövlətində hakim din iudaizm olmuşdur". 2. "Xaqan" sözü yəhudi mənşəli "koqan" və ya "koen" sözünün törəməsidir və "Moşe rabeynin" (Musa peyğəmbərin) qardaşı Aronun (Harunun) nəslindən olan ruhanilərə aid edilir. 3. Koenlər xeyr-dua verərkən sağ əllərinin barmaqlarını "şin" hərfində olduğu kimi tuturlar". Onların fikirlərini təkzib elmək bir o qədər çətin deyildir. Əvvəla, Xəzər xaqanlığında iudaizm yalnız hakim zümrənin dini olmuş və müvəqqəti xarakter daşımışdır. Əhali, döyüşçülər və zadəgan bəylər isə ənənəvi dinlərinə sadiq qalmışlar. "Tövrat" və "Talmut"a əsasən, "yəhudilik" anlayışının həm etnonim, həm də dini mahiyyətini nəzərə alan İsrail alimləri türk tayfalarının konfederasiyası olmuş Xəzər imperiyasını "yəhudi dini dövləti" adlandırmaqdan imtina edirlər. İkincisi, qədim türklərin "xanlar xanı" anlamını verən "xaqan", "hakan" tituluna ilk dəfə eramızın III əsrinə aid əski Çin mənbələrində (ho-han,
xaqanlığında bu tituldan istifadə olunmuşdur. Göytürk və xəzərlərdən savayı, Avar imperiyasının, uyğurların, karlukların, qırğızların, kimakların da hökmdarları "xaqan" olmuşdur. IX əsrdə bəzi rus knyazları "kakan" adlandırılmışdır. Onu da xatırladaq ki, hələ VI əsrdə xristian salnaməçisi Florensiyalı Georgi hunların başçısının titulunu "çaganus" kimi yazmış, erməni tarixçisi Movses Xorenatsi əsərində "vezourk xakan" (böyük xaqan) ifadəsini işlətmişdir. Üçüncüsü, ruhanilərin üç barmaqla xeyir-dua verməsi təkcə yəhudilikdə deyil, pravoslav kilsəsində də vardır. Tatar alimi Zufar Miftaxov qədim mənbələrə istinadən türk iyearxiyasında xaqan statusundan aşağıda daya nan "baltavar" titulunun təq ribən "bəylərbəyi", "xan" anla mını ver di yini və qədim bulqarların dulo tayfa-sülaləsinin damğa işarəsi olduğunu bildirir. Məsələn, X əsrdə Volqaboyu ərazi lərdə olmuş ərəb diplo matı ibn Fədla nın səya hət namə sində "hökmdar əl-Həsən ibn Baltavar" androniminə təsa düf edirik. Z.Miftaxovun da fik rincə, iki seqmentdən iba rət rəmz türk dövlətçilik rəmzlərindən olan "yay" və "balta" (Azər baycanda təbərzin, təbər, sakar-iki ağız lı balta) damğa işarələrinin birləşməsindən yaranmışdır. Sö zün etimo logiyası da bu məna nı verir. Belə ki, "tavar" və ya "tabar" kəlməsi "balta", "var" sözü isə bəzi qıpçaq mənşəli xalqlarda "yay" mənasını bildirir. Həqiqətən də saka-skiflər dönəmindən etibarən hər iki silah hökmdarın rəmzi sayılmışdır. Bu ənə nələrə orta əsr Təbriz minia- türlərində – rəsmi keçid zama nı hökmdarın önündə balta və ya yay aparan əsil- za dələrin təsvirlərində də rast gəlirik. 143
1. Şumer- Aratta ilahəsi İnannanın rəmzi.
2. Dulo tayfasının bayraq başlığı. 3-4. Qədim türklərin "yay damğa", "da- raq damğa", "baltavar", "xan damğası" işarələri. 5-6. Şah İsmayıl Xətayinin "quşlu" tuğ başlıqları. 7.Möminə Xatun türbəsinin divarlarında analoji damğa işarəsi. 8. 1910-cu ildə Naxçıvanın Ordubad bölgəsinin Gənzə kəndində toxunmuş duz torbası üzərində ornament. 9. Krım xanlığının rəmzi. İşarənin aşağıya doğru çevrilməsi vassallıq əlamətidir. 10-13. Mərkəzi Asiya
türklərinin etnik ornamentləri. 14-15.Kiyev "rus knyazlarının" damğaları. 16. Novqorod ərazisində aşkar edilmiş "qədim slavyan rəmzi". 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
11. 12.
13. 14.
15. 16.
144 Naxçıvan xanlığının bayraqları geri qaytarıla bilərmi? Haqqında bəhs olunan bayraq Azərbaycan milli veksillologiya elminin yeni tapıntılar, tədqiqat istiqamətləri ilə zənginləşməsində, Azərbaycan milli dövlətçilik tarixinin, onun ənənələrinin öyrənilməsində və təbliğində, sözsüz ki, böyük əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Naxçıvan xanlığının döyüş bayrağına dair ilkin araşdırmalar onun türk və islam rəmz sistemlərinin birgə təzahürlərindən biri olmaqla yanaşı, ortaq türk simvolizminin, dövlətçilik və hərb ənənələrinin daşıyıcısı, XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan tarixinin, etno- mədəni məkanının öyrənilməsində qiymətli mənbədir. Lakin bu gün əsas məqsədlərdən biri Azərbaycan xalqının digər maddi-mədəniyyət nümunələri kimi qeyri-bərabər döyüşdə qənimət qismində götürülmüş həmin bayrağın tarixi vətəninə qaytarılmasıdır. Bunun üçün isə Azərbaycan Respublikası müvafiq beynəl- xalq hüquq normalarının, dövlətlərarası sazişlərin və Rusiya-Azərbaycan arasında mədəni əməkdaşlıq əlaqələrinin verdiyi imkanlardan bəhrələnə bilər. Hazırda mədəni dəyərlərin restitusiyası – hərbi qənimət, talan, oğurluq, qaçaqmalçılıq və digər qeyri-qanuni yollarla ölkədən çıxarılmış maddi-mədəni irs nümunələrinin geri qaytarılması məsələsi müasir hüquqda hələ də ciddi müzakirə doğuran problemlərdəndir. Problemin qəbul edilmiş beynəlxalq hüquqi sənədlər, dövlətlər arasında ikitərəfli, çoxtərəfli münasibətləri tənzimləyən norma və prinsiplər müstəvisində ədalətli həlli Azər baycan Respublikası üçün də aktualdır. Çoxsaylı rəsmi məlumatlara əsasən, dünyanın bir sıra muzey fondlarında Azərbaycan xalqının qədim dövrlərə və orta əsrlərə aid mədəni irs nümunələri saxlanılmaqdadır. Bundan başqa, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı işğal altında olan ərazilərdəki muzey fondları da talan edilmiş, minlərlə nadir sənət əsəri Ermənistana daşınmış və "erməni xalqının irsi" adı ilə mənimsənilmişdir. Beynəlxalq hüquq normalarına, məsələn, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının "Mədəni irsin məxsus olduğu dövlətlərə qaytarılmasına dair" 17 dekabr 1999-cu il tarixli Qətna məsinə, BMT-nin "Mədəni dəyərlərin ölkədən çıxarılmasının qadağan edilməsi və qarşısının alınması, onların mülkiyyət hüququnun başqalarına verilməsi haqqında" 1970-ci il 14 noyabr tarixli Konvensiyasına restutisiya məsələləri bir neçə halda nəzərdən keçi rilə bilər. Onlardan başlıcası isə təcavüzkar dövlətin işğal etdiyi ərazilərdən maddi-mədəni irs nümunələrini qənimət qismində aparmasıdır. O da məlumdur ki, 1747-1828-ci illərdə Azərbaycan ərazi- sində mövcud olmuş feodal dövləti – Naxçıvan xanlığı məhz çar Rusiyasının işğalçılıq yürüşləri nəticəsində süqut etmiş, onun ərazisi imperiya torpaqlarına qatılmışdır. Mədəni dəyərlərin restutisiyası problemi MDB məkanına daxil olan iştirakçı dövlətlərin də gündəliyində olan məsələlərdəndir. Belə ki, hələ 1992-ci il fevral ayının 14-də "Mədəni və tarixi dəyərlərin məxsus olduqları dövlətlərə qaytarılması barədə" Saziş imzalanmışdır. Həmin sazişin birinci bəndində aydın şəkildə bildirilir ki, "İştirakçı dövlətlər tarixi və
Onu da vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycan aliminin Naxçıvan xanlığına aid bayraqları aşkar etməsi də məhz sazişin 4-cü maddəsinin tələbləri əsasında mümkün olmuşdur. Belə ki, maddədə göstərilir: "İştirakçı-dövlətlər bir-birinin dövlət muzeylərinin fondları və arxivləri ilə tanış olmaq üçün milli komissiyaların ekspertlərinə imkanlar yaratmalıdır- lar". Əminik ki, Azərbaycanın bu istiqamətdə göstərdiyi səylər uğurla nəticələnəcək, Nax- çıvan xanlığının bayraqları Dövlət Bayrağı Muzeyində öz layiqli yerini tutacaqlar. 144 Yüklə 322,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|