N. Z. Haciyeva

DİFTONQLAR
Ulu  türkcədə  ikinci  komponenti 
y ( i)
  olan  difitonqlar 
mövcud  olmuşdur.  Birinci  komponent  isə  həm  uzun,  həm  də 
qısa  saitlə  təmsil  oluna  bilərdi.  Diftonqlar  az  işlənmişdir. 
Diftonqlarm birinci komponenti konkret dildə onlan təşkil edən 
saitin dəyişikliklərinə uyğun olaraq dəyişmişdir. Bə'zi misallar: 
ay:  *kayda  'h a ra d a ',
  qar.kr. 
kayda,
  tat. 
ka °yd a ,
  qazax, 
kayda, 
qum. 
kayda,
 özb. 
kayda,
 xak. 
xayda,
 qırğ. 
(fayda,
 q.-qalp. 
kayda 
və  s.; 
*ay,
 qum. 
ay,
 qar. 
ay,
 qazax, 
ay,
  özb.oy, xak. 
ay,
 türk.ay, 
azərb.ay, tat. 
a °y,
 alt. 
ay,
 q.-qalp. 
ay,
 qırğ. 
ay.
ə y :
 qəd.-türk. 
k e y ik  'm a r a l',
 çuv. 
к а у ь к 'h e y v a n ' ,
 qırğ. 
k iy ik   'h e y v a n la r ',
 tat. 
k i ə k ' v ə h şi q u ş '.
o y:
  tat. 
uyna-
 ’
o y n a m a q ',
  qırğ. 
oyno-,
  türk, 
oyna-,
  alt. 
oyno-,
 qar. 
oyna-,
 xak. 
oyna-,
  qazax, 
oyna-,
 tuv. 
oyna-.
Müasir 
türk 
dillərində 
diftonqlarm 
əksəriyyəti 
törəmədir, müq. 
*azğır
-dan tat. 
a y ğ b r ' a y ğ ır ',
  qum. 
ayğır,
 qırğ. 
ayğır
 və  s.; 
*aznm -dan
  tat. 
а °угы п   'a y r ı',
  qırğ. 
ayrım ;  *təğ- 
dən 
azərb. 
d ə y
- 1 
d ə y m ə k ' ;  
*büğrək-da
 n 
qum.
b ü y r e k ' b ö y rə k ' ;   *tüğmə~dən
  tat. 
te y m ə
 ’ 
d ü y m ə ';   *bəğ
-dən 
türk, 
b e y  'c ə n a b '
  və s.
Bir  də  yalançı  deyilən  diftonqlar  mövcuddur,  məsələn, 
tat. 
ta ° w  
'd a ğ ',
 
qazax, 
taw,
 
başq. 
h b w 's u ',
 
tat. 
k i ə w
'
a d a x lı' ,
  q.-qalp. 
buğ a w   'b u x o v '
  və  s.  Bu  diftonqlarda 
saitin bilabial 
v(w )
 ilə birləşməsi baş vermişdir.
Qazax,  qaraqalpaq,  noqay  və  qaraçay-balkar  dillərində 
sözün  əvvəlində  bə'zi  saitlər,  xüsusən 
[ö],
  [ö]  saitləri 
diftonqvari  tələffüzə  malikdir,  q.-qalp. 
U om n  'y e r ',  U ok  'o x
' , 
q.-balk.  Uot 
'o d ',  U o n 'o n ',
  qazax. 
U oralş'oraq'
  və  s.  Belə 
tələffüz həm də  özbəkconin  sinharmonik şivələrində müşahidə 
edilir.  Diftonqvari  tələffüz  çox  vaxt 
[e]
  saitinə  aid  olur.  Ola 
bilsin  ki,  müxtəlif  türk  dillərində  saitlərin  önündə  müşahidə 
edilən qalın qabarma diftonqvari tələffüzün əsas səbəbidir.
34
Türk vokalizminin tarixi ilə bağlı bə'zi ümumi 
hadisələr haqqında
Türk vokalizmi tarixinin  öyrənilməsində  saitlərin ahəngi 
mühüm  mə'na  kəsb  edir.  Ulu  türkcədə  saitlərin  ahənginin 
olması  haqqında  çoxlu  dəlillər  var.  Bütün  birinci  olmayan 
hecaların  saitlərinin  keyfiyyəti  birinci  hecanın  saitinin 
keyfiyyəti ilə müəyyənləşirdi.
Kök  hecada  və  affiksal  hecalarda  ya  ancaq  arxa  sıra 
saitləri,  məsələn, 
*ta:ğlarda
 ’
d a ğ larda',
  ya  ancaq  ön  sıra 
saitləri,  məsələn, 
*kö:İlərdə  'g ö llə r d ə '
  ola  bilərdi.  Saitlərin 
ahəngi  ilə  yanaşı,  velyar  (damaq  arxası)  [,£},  [/]  və  onların 
qarşılığı  olan 
[к],
  [/°]  samitlərinin  də  ahəngi  olmuşdur.  Lakin 
bə'zi  türk dillərində saitlərin  ahəngini  pozan aşkar təmayil  hiss 
edilir.  Bu,  çuvaş  dilində  tamamilə  şübhəsizdir.  Çuvaş  dilində 
affiksal  hecalar çox  vaxt saitlər ahənginə tabe olmur.  Məsələn, 
çuvaş dilində cəmlik bildirən  affiks 
-sem
 istər arxa  sıra,  istərsə 
ön 
sıra 
saitli 
köklərə 
eyni 
şəkildə 
birləşir, 
müq. 
ıv b ib m ze m
  ’
o ğ u lla rım ',  lajazcm   ' a tla r ',
  bununla  belə 
is'sem  
'iş lə r ',  inezcm   'in ə k lə r '
  və s.  Bə'zi  çuvaş sözlərində arxa sıra 
saitləri  ön  sıra  saitlərinə  çevrilmişdir: 
*ffiM an  x i l 'q ı ş '
  (başqa 
türk  dillərdə 
kiş),  *kız-dan  x i r 'q ı z '
  və  əksinə: 
*kün
-dən  çuv. 
к и п 'g ü n ',  *kiiI-don  k u l-
 ’
g ü lm ə k
' .  Buna  çuvaş  dilində  [л] 
samitinə  keçən  qədim  velyar  [£]  samitinin  itməsi  xeyli  tə'sir 
etmişdir.  Həm  də  Volqaboyu  türk  dillərində  baş  vermiş  dar 
saitlərin  ahəngini  poza bilərdi.  Dar saitlər 
[u,  ü,  ı,
  /]  zəifləyirdi 
və  genişlənirdi: 
и>ъ,  й > уо (ё), 
1
>ь,  i> i(u> ö,  u> ö,  ı>T,  i>?) 
[Şerbak,  1970,  s.  149].  Reduksiya  müəyyən  dərəcədə  sıranın 
pozulmasına  imkan  yaratmışdır.  Türkiyə  türkcəsindəki 
b iz 
sözünə  tatarcada  qısa  açıq  səsli 
'b i z '
  sözü  uyğundur  ki,  o  da, 
demək  olar  ki, 
b iz
 kimi  səslənir.  Çoxdan  qeyd  olunmuşdur  ki, 
qıpçaq  tipli  türk  dillərində 
[ö]
  və 
[ii\
  saitləri  daha  arxa 
artikulyasiyaya malikdir  [Dmitriyev,  1940,  s.7].
35

---