N. Z. Haciyeva

kaş  'q a ş '
  və  s.  Analoji  hadisə  qaqauz  dilində  və  qazan-tatar 
dilinin mişar dialektində baş verir.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində 
к
  samiti  intervokal 
vəziyyətdə  olduğu  kimi  saxlanılır: 
*sağal 'sa q q a l',
  qəd.-türk. 
s'ağal,
  qazax, 
sakal,
  qırğ. 
sakal,
  qum. 
sakal,
  noq. 
sakal,
  uyğ. 
sakal,
  qum. 
sağal,
 tat. 
sa° kal;  * b a kir 'm i s ',
  tat. 
ba° ğbr,
  qazax. 
bağbr,
  noq. 
bağbr,
  qırğ. 
bakir,
  kr.qar. 
bakir,
  q.-qalp. 
bakir; 
*soğır 'k o r ',
 tat. 
su ğbr,
 qazax. 
soğbrxQ
 s.
Bununla  belə  ayrı-ayrı  türk  dillərində  intervokal 
к  
samitinin  cingiltiləşməsi  və 
ğ
  samitinə  çevrilməsi  müşahidə 
olunur:  tat. 
yuğarb 
'y u x a r ı',
  qazax, 
jo ğ a ib  
'y ü k s ə k ',
  qırğ. 
jo ğ o ru   'y ü k s ə k '
  və  türkm. 
yo ^a rı,
  q.-qalp. 
jo ğ a ib   'y ü k s ə k '. 
Qaraçay-balkar  sözü 
b a ğ ır 'm is '
  qazaxca  və  qırğızcada 
bağır 
və həmçinin tatarcada 
ba ° ğ b r
 sözlərinə  uyğundur.  İntervokal 
к  
samiti  tatarca 
y a  ° ka
  və  uyğurca 
ya ğ a   'y a x a '
  sözlərində 
cingiltiləşmir, 
amma  bir  sıra  dillərdə  həmin  sözdəcə 
cingiltiləşir, müq.  qazax, 
ja ğ a ,
 noq. 
yağa,
 qum. 
yağa,
 qırğ. 
jağa, 
xak. 
çaqa,
 yakut. 
saqa.
Çuvaş  dilində qədim intervokal  /r samiti daima 
ğ
(orf.  x) 
samiti  kimi  çıxış  edir,  müq. 
*sakal  'sa q q a l'
  və  çuv. 
suğal, 
*sağız  ' iyn əya rp a q lı ağacların  üstü n d ə k ü k ü r d '
  və çuv. 
su  ğbr; 
*çakır
  '
ça ğ ırm a q '
  və çuv. 
sü ğ b rv Q
 s.
Buna  uyğun  dəyişmə  xakas  və  tuva  dillərində  də 
olmuşdur:  xak. 
sağal  's a q q a l',
  tat. 
y a  ° ka  'y a x a ',
  amma  xak. 
çağa;
  müq.  tat. 
уа кьп ,
  amma  xak. 
çağın  'y a x ın ';
  tat. 
sukbr, 
amma tuv. 
so ğ u r 'k o r ';
 tat. 
y a  ° ka,
 amma tuv. 
çağa  'y a x a ' .
ğ>x.
 
İntervokal 
к
  səsinin 
x
  səsinə  çevrilməsi 
Azərbaycan dili  üçün səciyyəvidir: 
yu xa rı, ya xıtı, yaxa.
İntervokal 
к
 səsinin 
x
 səsinə  çevrilməsi poloves  dilində 
də  olmuşdur: 
ç ıx a r'ç ıx a rtm a q '
  sözü 
çığ
 '
çıxm a q
’sözündən 
törəyib.
İntervokal 
ğ
  uyğun  şəkildə  qaraim  dilinin  trakay  və 
qalitsk-lutsk  dialektlərində  əks  olunur,  müq.  qar.tr.  və  qar.qal.
42 
________________________________________
oxu  'o x u m a q '
  və tat. 
uğbrğa  'o x u m a q '.
 Qeyd etmək  lazımdır 
ki, 
к
  samitinə  türk  dillərində  intervokal  vəziyyətində  nadir 
hallarda rast gəlmək olur.
Türk  dillərində  söz  kökünün  içində  samitdən  əvvəl  və 
samitdən  sonra 
к
 çox  nadir  hallarda  işlənir. 
К
 müvafiq  dildə 
həmin  mövqedə 
ğ
 samitinin  ümumi  vəziyyətini  əks  etdirir:  tat. 
a°rka  ' a r x a ',
  çuv. 
arğalbx  'p ü ş tə b ə n d '.
  Lakin  qeyd  etmək 
lazımdır ki, 
ğ
 başqa samitlərlə əlaqədə mə’lum gərginlik sahəsi 
yaradır  və  bə'zən 
к
 partlayış  xüsusiyyətini  itirərək 
x
 samitinə 
çevrilir,  müq.  azərb. 
arxa
 və tat. 
a °rğa,
  qar.qal. 
b a xte  'b a x ç a ' 
və tat. 
Ьа°% щ а\о
 s.
Türk  dillərinin  əksəriyyətində  velyar 
к
  samiti  sözün 
mütləq  sonunda  saxlanılır: 
*ağ 'a ğ ',
  qəd.-türk. 
ağ,
  qırğ. 
ağ, 
qazax, 
ak,
  noq. 
ak,
  qum. 
ak,
  özb. 
ö k ,
  uyğ. 
ak,
  q.-qalp. 
ak, 
kr.qar. 
ak,
  kr.-tat. 
ak,
  türkm. 
ak,
  tat. 
a °ğ,
  başq. 
a °ğ ;  *azağ 
'a y a q ',
  qazax, 
ayağ,
  q-qalp. 
ayak,
  noq. 
ayak,
  qum. 
ayak,
  q,- 
balk. 
ayak,
  tat. 
a ° ya ğ ,
  başq. 
a ° yak,
  qırğ. 
ayak,
  kr.qar. 
ayak. 
Lakin 
к
 samitinin  sözün  sonunda  işlənməsi  onun  zəifləməsinə 
imkan  verir,  buna  görə  də  bə'zi  türk  dillərində 
к
  samiti 
partlayıcılığını  itirmişdir.
%>x.
  Bu tipli  dəyişmələr xakas dilindo müşahidə olunur, 
müq. 
*balık  'b a lıq ',
  qəd.-türk. 
bahk,
  qırğ. 
balık,
  qazax, 
balık, 
noq. 
balbk,
  tuv. 
balık,
 tat. 
b a °lb k:vo
 xak. 
p a h x ;  * a k 'a ğ ',
 noq. 
ağ,
 qum. 
ak,
  qırğ.  a/rvə xak. 
ax;  *yo:k  'y o x ',  c p o a x.jo ğ ,
 qırğ. 
jo k ,
  noq. 
y o k ,
  tuv. 
çok,
  tat. 
y u k
 və  xak. 
çox.
  Bu  cür  çevrilmə 
Azərbaycan dilində də müşahidə edilir: 
y o k
 sözündən 
y o x ,  oğ- 
dan 
ox.
Qaraim  dilinin  trakay  dialektində  sonuncu 
ğ
  samiti 
x  
samitinə  çevrilir: 
*ağ-
dan 
a x 'a ğ ',  ayak-Ğan  a y a x 'a y a q '. 
Poloves  dilində  də  sonuncu 
ğ
 samiti  x-ya  çevrilir,  müq.  polov. 
xaşux  'q a ş ıq '
  və tat. 
kaşbk; bıçax  'b ıç a q '
  və tat. 
Ьы цак.
Sonuncu 
ğ
 səsinin  x  səsinə  çevrilməsi  yakut  dilində  də 
mövcuddur: 
*yo:k-dm   su o x  'y o x ',
  ^o/r-dan 
o x,  *azak-d
an
43

---