N. Z. Haciyeva

q.-balk. 
kö l,
  uyğ. 
kö l,
  q.-qalp. 
k ö l,
  azərb. 
g ö l;  * tö :r t'd ö r d '
  və 
noq. 
dört,
 qum. 
dört,
 qırğ. 
tört,
  q.-balk. 
tört,
 uyğ. 
tö(r)t,
  alt. 
tört, 
xak. 
tört,
 özb. 
tört.
Sonrakı  dövrlərdə  qısalmış  uzun  [
0]  səsi  qısa  [ö]-nün 
mə'ruz  qaldığı  bütün  dəyişikliklərə  uğramışdır: 
k ö k< kö :k-
dən 
tat. 
k ü k  'g ö y ',  böl
 çuv. 
p u l-  'b ö lm ə k '
  və  s.
Törəmə  uzun  [
0]  səsinin  yaranması  çox  nadir  hallarda 
olur: 
söyök-ĞB
n 
s ö : k ' s ü m ü k '.
  Ulu  türkcədəki  uzun  [
0]  səsi 
birinci  olmayan hecalarda və şəkilçilərdə işlənmirdi.
Qısa  u
Ulu türkcədəki qısa [
0]  səsi sözün əvvəlində, qədim türk 
dillərindən  başqa,  türk,  türkmən,  yakut,  şor,  xakas,  uyğur, 
Azərbaycan,  altay,  qaraçay-balkar,  qaqauz,  qaraim,  qırğız,  tuva 
və qumuq dillərində çoxlamr. 
*k:uş  'q u ş ',
 türk, 
kuş,
  azərb. 
quş, 
noq. 
kus.
 türkm. 
quş,
  qum. 
kuş;  *kum  'q u m ',
 kr.qar. 
ku m ,
  qaq. 
kum ,
  qırğ. 
kum ,
  q.-balk. 
Işum,
  tuv. 
!
  xak. 
x u m ;  *tur- 
’
d u rm a q ',
  türkm. 
dur-,
  türk, 
dur-,
  azərb. 
dur-,
  noq. 
tur-,
  qum. 
tur-,
  qırğ. 
tur-,
  uyğ. 
tur-,
  tuv. 
tur-,
  xak. 
tur-,
  qar. 
tur-,
  q.-balk. 
tur-,
 özb. 
tur-.
и > ъ .
  Tatar, başqırd, çuvaş, qazax, qaraqalpaq və noqay 
dillərində  ulu  türkcədəki  [
0]  səsinin  yerinə  daha  açıq,  həm  də 
çox qısa  səs  törəmişdir.  Bu,  [
0]  və  [/]  yaxud  [0]  və 
[
1
]
  arasında 
bir səsdir.
Göstərilən  dillərdə  bu  saitin  keyfiyyəti  barəsində 
türkoloqlar  eyni  fikirdə  deyillər.  F.Q.İsxakov  onu  bütün 
göstərilən  dillərdə  eyniləşdirmiş  və  qeyd etmişdir ki,  bu,  tatar 
və  başqırd  dillərində  [
0]  səsi  çuvaş  dilində  [ä],  noqay  -[0], 
qazax -[
0]  hərfləri ilə  ifadə  olunmuşdur.  F.Q.İsxakova görə  [6] 
(həmin  səsi  belə  ifadə  edir)  zəifləmiş,  qısa  səsdir,  bu, 
1
 səsinin 
dodaqlanan  qarşılığıdır  [İsxakov,  1955,  s.  106].  A.M.Şerbak 
reduksiya  xüsusiyyətinin  ancaq  çuvaş  dilində  olan  [ä]  səsinə 
aid olduğunu deyir.  O,  başqa dillərdə bu  saitin  həddindən artıq
26 
________________________________________
qısa  olduğunu  göstərir.  Bununla  belə  Şerbaka  görə,  qazax, 
noqay  və  qarqalpaq  dillərində  bu  sait  çox  qısa  [
0],  tatar  və 
başqırd  dillərində  isə  çox  qısa  [
0]  səsinə  uyğundur  [Şerbak, 
1970, s.  151].
Biz F.Q.İsxakovun  ardınca bütün  göstərilmiş  dillərdə bu 
səsi  [
0]  və  [/]  arasında  ortaq  olan  zəifləmiş  sait  hesab  edirik 
(bizim  transkripsiyada  [ь] 
işarəsi  ilə  göstərilir,  müq. 
* u z a k ' u z a q ',
  türk, 
uzak,
  azərb. 
uzaq,
  qum. 
uza%,
  noq. 
uzak, 
qırğ. 
u za k
  və  tat. 
b za k,
  başq. 
uzak,
  qazax, 
u za k,
  noq. 
u zak, 
q.-qalp. 
b za k;* u ç-  'u ç m a q ',
  qəd.-tiirk. 
uç-,
 türk, 
uç-,
 qum. 
uç-, 
türkm. 
uç-,
  azərb. 
uç-
 və  tat. 
ъ щ -,
  başq. 
b s-,
  qazax, 
b ş-,
  q.- 
qalp. 
b ş-,
  noq. 
b ş-,
  çuv. 
v b s ’-;  *tut-  'tu tm a q ',
  qəd.-türk. 
tut-, 
qum. 
tut-,
  türkm. 
tut-,
  azərb 
.tut-,
  türk, 
tut-,
  qırğ. 
tut-
 və tat. 
tbt-, 
başq. 
tbt-,
  qazax, 
tbt-,
  noq. 
tb t-,
  q.-qalp. 
tbt-,
  çuv. 
t-b-t;*tur- 
' d u rm a q ',
  qəd.-türk. 
tur-,
  qum. 
tur-,
  qırğ. 
tur-,
  alt. 
tur-,
  türk. 
dur-,
 azərb. 
dur-
 və  tat. 
tbr-,
 başq. 
tbr-,
 qazax, 
tbr-,
  q.-qalp. 
tbr-, 
noq. 
tbr-,
 çuv. 
tbr-.
Özbək  dilində  [
0]  səsi  güclü  reduksiyaya  uğraya  bilər. 
Ulu  türkcədə  [
0]  səsi  sözün  sonunda  çox  nadir  hallarda 
işlənmişdir.  Şəkilçilərdə tez-tez  [
0]  səsi  [/]  səsi  ilə əvəzlənirdi. 
Qədim  türk  yazılı  abidələrində  çox  vaxt  [
0]  səsinə  üstünlük 
verilir:  orx.-yen. 
sa kın  u r m ə n   'm ə n   q ü s sə lə n irə m ',
  qaq. 
a lur 
b iz 'b iz   a lırıq '
  vo  s.  Görünür,  bu  hadisə  affikslərdə  saitlərin 
qeyri-sabit  və  dəyişkən  olması  ilə  izah  olunur.  Bə'zi  müasir 
türk  dillərində rast gəlinon  sonuncu  affiksal  [
0]  səsi  törəmədir, 
müq. 
yazbğ-dtm
 tat. 
y a z-u   'y a z ı '.
Uzun 
u  [ u :]
Sözün  əvvəlində  uzun  [
0]  səsinin saxlanmasına  türkmən 
və  yakut  dillərində  rast  gəlmək  olar: 
*tu:z 'd u z ',
  türkm. 
du:z, 
yakut. 
tu:s;  *bu:z  'b u z ',
  türkm. 
bu:z,
  yakut. 
bu:s
  və 
m u:s; 
* b u :t'b u d ',
  türkm. 
bu:t,
  yakut. 
bu:t;  * u : n 'u n ',
  türkm. 
u:n; 
*ku:rığ 'q u r u ',
 türkm. 
qu:rı,
 yakut. 
ku:r- 'q u r u m a q '.
27

---