N. Z. Haciyeva

azərb. 
güc,
  türk, 
güç,
  alt. 
kü ç,
  tuv. 
küş,
  xak. 
küs;  *kü:n  'g ü n ' 
vo alt. 
kü n ,
 tuv. 
xün,
 türk, 
gü n ,
 azərb. 
g ün;  *sü:t 's ü d '
  və türk. 
süt,
 azərb. 
süd,
 alt. 
süt,
 tuv. 
süt,
 xak. 
süt,
 qırğ. 
süt,
 uyğ. 
süt,
 özb. 
süt.
Qorunub  saxlanmış  uzun 
\ü \
  səsi  sonrakı  mərhələlərdə 
[ü\
  səsinin  mə'ruz  qaldığı  bütün  dəyişikliklərə  uğramışdır: 
*kü:n>kün-den.
 tat. 
kö ıı  'g ü n ',  *tü:p>tüp-
dən çuv. 
tip  'd i b '.
Qısa [ıj
Çözün  əvvəlində  qısa  [/]  səsi  türk  dillərinin  çoxunda 
qalmışdır: 
*kıs-  'q ıs m a q ',
  qəd.-türk, 
kis-,
 türkm. 
qıs-,
 qırğ. 
jkıs-, 
q.-balk. 
kis-,
  qum. 
ffıs-,
  türk, 
kis-,
  qar.kr. 
kis-,
  xak. 
xıs-,
  alt. 
kıs- 
;  *t$ıl'qd,  t ü k ',
  qəd.-türk. 
kü,
  türk, 
k il,
  azərb. 
qıl,
  türkm. 
qıl, 
uyğ. 
kh(l),
  qum. 
kil,
  qaq. 
k il,
  xak. 
xıl,
  tuv. 
xıl,
  yakut. 
kil; 
* kızıl
 ’
q ır m ız ı',
  qəd.-türk. 
k ızıl,
  türk, 
kızıl,
  türkm. 
q ızıl,
  q.- 
balk. 
k ızıl,
  qum. 
k ızıl,
  alt. 
k ızıl,
  qar.kr. 
k ızıl,
  tuv. 
Ifizıl,
  yakut. 
kıhıl,
 azərb. 
q ızıl.
1
> ь.
  Tatar,  balkar,  qazax,  özbək,  uyğur,  qaraqalpaq  vo 
noqay  dillərində  ulu  türkdəki  qısa  [/]  səsi  daha  açıq  zəifləmiş 
[yj-ya  çevrilmişdir.  Bunu  [ь]  hərfi  ilə  işarə  edirik,  müq. 
* k ıl'q ış ',
  qəd.-türk. 
kiş,
  qar.kr. 
kiş,
  q.-balk. 
kiş,
  alt. 
kiş,
  qaq. 
kiş,
  xak. 
xıs,
  tuv. 
kiş,
  yakut. 
k is
 və  tat. 
kbş,
  başq. 
kbş,
  qazax. 
kbs,
  özb. 
kbş,
  q.-qalp. 
ib s ,
  noq. 
kbs;  * k ız ıl' q ırm ızı' ,
  türk. 
k ızıl,
  türkm. 
q ızıl,
  qum. 
k ızıl,
  qırğ. 
k ız ıl
  və  tat. 
!уьгь1,
  başq. 
kbzbl,
  qazax, 
kb zb l,
  q.-qalp. 
kb zb l,
  noq. 
k ızıl,
  özb. 
kbzbl.
ı> ь .
  [/]  səsinin zəifləmiş  saitə  çevrilməsi  də  çuvaş dili 
üçün  səciyyəvidir,  müq.  qar.kr. 
fçıçkır- 'q ışq ırm a q ',
  xak. 
xıs- 
kır-
 və  çuv. 
k b s'k b r-;  *lfalın  'q a lın '
  və  çuv. 
xulbn.
  Lakin  bu 
uyğunluq  çuvaş  dilində  özünü  çox  da  ardıcıl  göstərmir,  çünki 
çuvaş  dilində ulu türkcədəki  [у]  səsinə çox  vaxt  [/]  səsi  uyğun 
gəlir,  məsələn, 
*l<ı:z>lşız<
lan 
x i r 'q ı z ';  kıs-dan  xis-  'q ısm a q ' 
və həmçinin  [/], müq.,  Avr-dan çuv. 
x i r 'ç ö l ',  'ta r la '.
30
/>/.  Görünür,  müasir  türk  dillərinin  [/]  saiti  ilə  və  ya  [у] 
məzmunu  bildirən  bə'zi  sözləri  keçmişdə  [/]  saiti  ilə 
başlamışdır:  */.y>/y-dan 
iş;  *ı:z>ız-
dan 
iz;  *pış-
dan 
p iş- 
' b iş m ə k ',  'y e tiş m ə k ';  *tıl-dan  t i l 'd i l '
  və s.
Türk sözlərinin  mütləq  sonunda  [у]  saitinin  mövcudluğu, 
yəqin  ki,  çox. az  olmuşdur.  Ulu  türkdə  [у]  saitinin  şəkilçilərdə 
işlənməsi  mümkün  olmuşdur,  çünki  о,  [у]  saitinin  sinharmonik 
variantı  olmuşdur.  Qısa  [у]  səsi  şəkilçilərdə  adi  [r]-nın  birinci 
hecadakı  təzahürlərinə  uğrayır,  müq., 
orm an  y o lı-
ndan  tat. 
urman  y u lb 'm e ş ə   y o l ı ',
  çuv. 
x a lb x   x u z °  
a lb ğ i'x a lq  
təsərrü fa tı'
  və s.
Uzun ı  [ı:J
Sözün  əvvəlində  uzun 
[
у
]  
səsinin  qalması  yakut  və 
türkmən  dillərində  müşahidə  edilir: 
*kı:n  'q ı n ',
  yakut. 
kı:n, 
türkm. 
qı:n;  *kı:z  ' q ı z ' ,
 yakut. 
kı:s,
 türkm. 
qı:z.
Bə'zən  uzun 
[
у
]  
saiti  diftonq  kimi  ifadə  olunur: 
türkm.dial. 
q ıy z   'q ı z '.
 Türkmən dilində uzun  [у] saiti çox nadir 
hallarda [у] saiti  kimi  əks olunur:  müq.  *v:y-dan türkm. 
i:ş ' i ş ' .
Çuvaş  dilində  uzun 
[
у
]  
saili  rəngarəng  təzahürlərə 
malikdir  [Fedotov,  1970  ,  s.  28-30].  Bu,  çuvaş  dilində  baş 
vermiş  səslərin  daha  sonrakı  dəyişiklikləri  ilə,  bir  də  uzun  [/] 
saitinin  özünün  nadir  hallarda  işlənməsi  və  sabit  olmaması  ilə 
izah olunur.
/;>/.  Qalan  türk dillərində uzun  [у]  saitinin  qısalması baş 
vermişdir,  müq. 
*kı:z 'q ı z '
  və  türk, 
k ız,
  azərb. 
q ız,
  qum. 
k ız, 
qırğ. 
/şız,
 q.-balk. 
k ız,
 qar.kr. 
k ız,
 alt. 
kis.
  Qısalmış  [r;]  saiti  qısa 
[у]  saitinin  dəyişikliklərinə  uğramışdır,  müq. 
*kı:z> kız-dan
  tat. 
%bz.
  Sözün  sonunda  və  affıkslərdə  olan  [у]  saiti  haqqında  bir 
şey  demək çətindir.  Yakut dilində təsadüf olunan  affiksal  uzun 
[у] saiti törəmədir: 
a lığ -d m   ı!ı:  'a lm a ',  'g ö tü r m ə '.
31

---