N. Z. Haciyeva

heç vaxt söz əvvəlində cingiltili partlayan  samitlərin karları  və 
əksinə keçməsini nizamlayan fonetik qanunlar olmayıb.
Lakin  biz  ulu  türkcədə  anlaut  cingiltili  samitlərin 
doğrudan  da,  olmaması  xeyrinə  bunu  dolayı  sübut  sayırıq  ki, 
türk  dillərində  anlaut 
-m,  r,  1-,  n
 sonantları  və  cingiltili 
-z,  z ° , 
ğ,  -c
- samitləri yoxdur.
/Csamiti
Ulu türkcədə velyar Ar samiti  ancaq arxa sıra saitləri  olan 
sözlrdə  istifadə  olunurdu.  O,  məsələn,  tatar,  başqırd,  qazax, 
qarqalpaq,  noqay,  qumıq,  qırğız,  özbək,  uyğur,  krım-tatan, 
qismən  qaraim  və  altay  dillərində,  yə'ni  bütün  qədim  və 
həmçinin müasir türk dillərində saxlanılır:
*kara  'q a r a ',
  Orx.-Yen. 
kara,
  qəd.uyğ. 
kara,
  tat. 
ka ° ra, 
başq.  Ara 
° ra,
 qazax, 
kara,
 q.-qalp. 
kara,
 q.-balk.  /raza, qum. 
ffara, 
noq. 
ffara,
 özb. 
kora,
 uyğ. 
/fara,
 kr.-qar. 
ffara;
*kaç-  'q a ç m a q ',
  Orx.-Yen. 
ffaç-,
  uyğ. 
ffaç-,
  tat. 
k a °щ -, 
başq. 
k a ° s-,
  qazax, 
/faş-,
 q.-qalp. 
ffaş-,
  noq. 
kaş-,
  qum. 
ffaç-,
  q.- 
balk. 
kaç-,
 alt. 
ffaç-,
 qırğ. 
kaç-;
* k ı:z > tfız 'q ız ',
  Orx.-Yen. 
ffiz,
  qəd.-uyğ. 
ffiz,
  tat. 
ffhz, 
başq. 
kb z,
  qazax, 
ffiz,
 q.-qalp. 
kbz,
  noq. 
kb z,
  qırğ. 
kız,
 alt. 
ffis, 
özb. 
kbz,
 qum. 
ffiz,
 uyğ. 
k ız,
  q.-balk. 
kız.
Damaqaraxası 
[If]
  samiti tələffüz üçün çətin səsdir.  Buna 
görə  də  bə'zi  türk  dillərində  onun  zəifləməsi  baş  verib, 
məsələn, 
ff> x
  keçidi.  Bu  keçid  çuvaş  dilində  daha  çox 
ardıcıllıqla  həyata  keçirilmişdir,  müq. 
*kara  'q a ra '
  və  çuv. 
xura;  * ffa :z 'q a z '
  və çuv.xur.
Buna  bənzər  dəyişmə  xakas  dilində  də  olmuşdur,  müq. 
* ffa :r'q a r',
  tat. 
k a °r,
  qaz. 
ffar,
  noq. 
kar,
  qırğ. 
tfa r
vo  xak. 
xar; 
* /fu ş 'q u ş ',
  tat. 
k b ş,
  qazax, 
kb s,
  qum. 
ku ş
  və  xak. 
xu s.
  Bir 
sıra  türk  dillərində,  məsələn,  tuva,  yaqut  və  tofalar  dillərində 
[/r]  samitinin  [v]  samitinə  keçməsi  qismən  baş  verir,  müq.
40
*ffa:tı  'q a n '
  və tuv. 
xan;  * !fa :r'q a r'
  və  tuv. 
xar.
  Eyni  zamanda 
bu  səs 
[ff]
  samiti  kimi  əks  oluna  bilər,  müq. 
*kara  'q a r a ', 
qazax, 
kara,
  noq. 
ffara,
  tat. 
k a °ra
 və  tuv. 
ffara;  * !fu ş 'q u ş ',
  alt, 
ffuş,
  qırğ. 
kuş,
  uyğ. 
kuş,
  noq. 
ffus,
  tuv. 
kuş;  * ffa :z 'q a z ',
  alt. 
ffaz,
 qazax, 
ffaz,
 noq. 
k a z
 və tuv. 
kas.
Başlanğıc  £  samitinin  ikili əks olunması həmçinin tofalar 
dili  üçün  səciyyəvidir.  Əvvəldə  gələn 
ff
  samiti 
k a n 'q a n ', 
ffa r ' q a r ',  kara 
'q a r a ',  k o l 
'q o l',  Ifislfa 
'q ıs a ',  ffiz ıl 
'q ır m ız ı'
  sözlərində  və  bir  sıra  başqa  sözlərdə  saxlanılır. 
Lakin  elə  sözlər  var  ki,  onlarda  söz  əvvəlindəki 
[!f\
  samitinə 
başqa dillərdə 
[h\
  samiti uyğun gəlir, müq.  tof. 
haya  'q a y a '
  və 
qum.  dial, 
kaya,
  kr.qar. 
kaya,
 tof. 
h a n a t'q a n a d '
  və  tat. 
ka °n a t, 
qazax, 
kanat.
Yakut  dilində  ulu  dilin  sözəvvəli 
к
 samiti  də  ikili  əks 
edilir.  Bu 
[ä\
  və 
[o]
  saitlərinin  qarşısında  [л]  samitinə  çevrilir, 
müq. 
*kara  'q a ra '
  və  yakut 
xara;  *ffal
  ’
qalm aq'
  və  yakut. 
xa:I~.
Qədim  sözəvvəli 
к
  samiti  yakut  dilində  [/]  və  [w] 
saitlərin  qarşısında 
[к]
  samiti  kimi  gəlir,  müq. 
* lfi: z 'q ız '
  və 
yakut 
kı:s,  *kızıl  'q ır m ız ı'
  və yakut. 
k ıh ılv o
 s.
If>q
  Azərbaycan  dilində  ulu  dilin  sözəvvəli 
к
  samiti 
yarımcingiltili 
к
  samitinin  bə'zi  əlamətlərini  saxlayan 
q 
samitinə  çevrilmişdir,  müq. 
* k ı: z 'q ız '
 
və  azərb. 
qız, 
*ffara  'q a ra '
  və azərb. 
qara;  *lfa:n  'q a n '
  və azərb. 
qan.
Oxşar hadisə türkmən dilində müşahidə olunur.
Qədim anlaut 
ff
 samiti  Azərbaycan  və türkmən dillərinin 
bə'zi  dialcktlərində bu günə  qədər saxlanılır.
Anlaut  Ar  samitinin  cingilləşmə  prosesi  qumuq  dilinin 
dialcktlərində  və  həmçinin  Orta  Asiyanın  ərazisindəki  türk 
dillərinin dialcktlərində müşahidə edilir.
ff>k.
  Türk  dilində  qədim  velyar 
!f
  samiti  bütün 
mövqelərdə  Ar  samitinə  çevrilmişdir: 
*kar-
  dan  türk, 
ka r
 ’
q a r ', 
*kızıl-
 dan 
k ız tl  'q ır m ız ı',  *kara-
 dan 
kara  'q a r a ',  *kaş-
 dan
________________________________________   41

---