N. Z. Haciyeva

götürsək,  yuxarıda  gətirdiyim   misallardakı  fonetik  cilalanma 
özünü tamamilə doğruldur.
İkin ci  fakt.  H əm in  yığıncaqda  Oljas  Süleym enovuıı 
M oskva  tərəfindən  sərt  tənqidə  m ə ıu z  qalmış  "A z  i   Ya" 
kitabına  və  onunla  bağlı  türk  -şum er əlaqələrinə  m ünasibətini 
soruşdular.  B.İsgəndər  oğlu  suala  cavab  venvədi,  belə  bir 
m ə'lum at  söylədi:  S S R İ  EA-nm   R əyasət  H eyəti  hum anitar 
sahə 
nüm ayəndələrinin 
yığıncağında 
həm in 
kitabın 
m üzakirəsini  keçiriblər  və  B .İsgəndər  oğlunu  ora  d ə 'v ə t 
etm əyiblər.
Füzuli dem işkən,  R um i k i dedin,  qəziyyə m ə 'lum.  D em əli, 
həm in  m əclisə  ancaq  sifarişlə  danışacaq  adamları  çağınb- 
larmış; biliblər ki,  B .İsgəndər oğlu,  sadəcə,  obyektiv elm i çıxış 
edəcək,  ya ln ız  ö z  düşüncəsini  deyəcəkdir.  Təbii ki,  tü rk xalq 
dillərini  e. o.  11  əsrdən  başlayan  alim   türk-şumer  əlaqələrinə 
İ.D yakonov,  A.Şerbak,  İ.Ə liyev  kim i  subyektiv  ideoloji 
m övqedən  deyil,  tarixi gerçəkliyin  prizmasından  yanaşacaqdı. 
Bu isə  türk-şum er əlaqələrinə  "hə
" 
dem əkdir
Ə lim izdəki kitabda  da  B .İsgəndər  oğlunun  m ə Tum  elm i 
obyektivliyi  bütün  aşkarlığı  ilə  görünür  Kitabda  B .İsgəndər 
oğlu  və  N .Zeynal  qızı  türkcələrin  m orfoloji  kateqoriyalarının 
göstəricilərinin  (şəkilçilərinin),  fo n etik  vahidlərinin  və  üm u­
m iyyətlə,  səs  qanunlarının  m ə Tum,  səsim iz-  ünüm üz  y etən  
tarixlərdən  çox-çox  qədim ə getdiyini,  əksərən  ulu  türkcədən 
g əld iyin i  sö yləyir  və  əsaslandırırlar.  Bu,  tarixin  şum er 
dərinliyidir  Bağlayıcılarııı  sonralar yaranmış  olm ası  ilə   bağlı 
tabesiz,  tabeli  m ürəkkəb  cüm lə  tiplərinin  tarixi  təkam ülünün 
elm i  şərhini  çox  böyük  iste'dadla  təqdim   edirlər  Burada 
N .Zeynal qızının  türk dilçiliyində  böyük sintaksisşünas  olması 
Hə  yanaşı,  B .İsgəndər  oğlunun  fenom enal  n əzəri  dilçilik 
biliyinin  xüsusi  rolu  vardır.  N .Zeynal  qızı  ö z  yerində, 
B .İsgəndər oğlunun bilm əkdən əlavə həm  də türkcəni duyması 
insanı  heyran  ed ir  M əhz  bu  duyğu  ilə  biliyin,  türkcəyə 
bələdliklə  n əzəri  dilçilik  savadının  vəhdətinin  nəticəsidir ki,
6
bu  ə sə r  türkcələrin  m ü q a y isə li  qram m atikasına  dair bu g ü n ə  
q əd ərki tədqiqlərin on m ü kəm m əlid ir.
N .H acıyevam n 
atası 
Z e y n a l  H a cıyev 
A zərbaycanın 
O rdubad şəh ərin d ə  anadan  olm uş,  n əca b ətin d ən  g ə lə n   ağlı  və 
fəra səti  ilə   həyatda  h ö rm ə tli  m ö v q e   tutm uş,  çar  ordusunda 
p o lk o v n ik   rütbəsinə  y ü k sə lm iş,  O ktya b r  inqilabı  deyilən 
çevrilişdən sonra M oskvada m əskunlaşm ışdır.  Sonralar sayılan- 
seçilən  d ilçim iz olan  q ızı da M o skva d a   doğulm uşdur.  O zam an 
S o vetlər  İttifaqında  y e n i  doğulan  uşaqlara  a d   verilm əsində 
L eninin  və  onun  başqa  tərəfdarlarının  adlarından  istifa d ə 
olunurdu.  P o lko vn ik Z e y n a l  H a cıyev  d ə  h əm in   d əb lə  Leninin 
adındakı səsləri tərsinə sıralayaraq q ızm a  N in e l  adını qoydu.
B u   yaxınlarda  m ətbuatda  va xtilə  ru s  artileriyasm ın  atası 
adını  qazanm ış  Ə Hağa  Ş ıx lin sk in in   b ir  ş e r in i  oxudum - 
sevincim dən  d əh şətə g ə ld im .  B u  adam  ru s  ordusunun generalı 
olub,  tə h silin i rusca alıb,  o ıd u d a kı qulluq dö vrü n d ə- bu,  k ifa y ə t 
q əd ər uzun zam an olub- h ə m işə  rusca danışıb,  ancaq ana d ilin i 
o  d ərəcəd ə  m ü k ə m m ə l  b ilib   k i,  bu  d ild ə   ş e  'r ya zıb .  M ən   b ir 
daha  inandım   ki, 
b izim  
b ö y ü k   n ə s il  babalarım ız  ö z 
qulluqlannda hansı ə c n ə b i d ili işləd ib lərsə,  hansı yab a n çı  d ild ə 
yanaşıblarsa  da, 
ə d ə b iy y a tım ızı  ana  d ilin d ə 
oxuyublar, 
fo lklo ru m u zu   unutm ayıblar,  ana  d ilin d ə  e şitd ik lə ri  laylanın 
sə sin i və m ə  'nasını qulaqlarında yaşadıblar.  B una g ö rə  d ə onlar 
vətən p ərvər  olublar.  N in e !  xa n ım ın   h ə rb i  qulluqçu  atası  da 
h əm in   əxla q   və  h ə m in   dü şü n cə  ilə   qızm a  elə  m illilik   təlqin 
edir,  m illiliyin   şah  h is s i  olan  ana  d ilin ə  q ü rb ətd ə  e lə   se v g i 
oyadır  ki,  bu   q ız   A zə rb a yca n ı  g ö rm əd ən  
ö z   doğm a  d ilin i 
öyrənir,  bu dilin  tədqiqatçısı olur,  daha g e n iş m ə  'nada türkoloq 
k im i tanmır.
N .Z eyn a l q ızı ata  v ə tə n i A zərbaycana ilk  d ə fə   1956-cı ild ə  
elm lər  n a m izəd i  k im i  g ə lir-  tü rk  dillərin in  
dialektologiya 
m ə sə lə lə ri  üzrə  B akıda  keçirilən   Ə la q ələn d irm ə  m ü şa virə­
sin d ə  iştirak  ed ir  İk in c i  d ə fə   onu  1966-cı  ild ə   B akıda  birinci 
tü rko lo ji  qurultayın  40   illiy in ə   h ə sr   olunm uş,  adlı-sanlı  dünya 
türkoloqlarının  iştirak  e td iy i n ə h ə n g  forum da gördüm .  B undan
7

---

sonra  B akıda  və  S S R İ-n ın   m ü x tə lif  şəhərlərində  k eç irilə n  
türkoloji  konfranslarda  N .Z eyn a l  qızının  y ü k s ə k   k e y fiy y ə tli 
m ə 'n izələrin i  d ə fə lə rlə   dinləm işəm .  1970-ci  illərd ən   sonrakı 
elm i yığıncaqlarda B .İsg ən d ər oğlu  da xanım ı ilə  iştira k edərdi. 
B u   g ü clü   tü rko lo ji  m əclislərd ə  m ən   onun  çox  n ü fu zlu  
türkoloqlarla 
b ə 'zən  
sakit, 
bə 'zən 
son 
d ərəcə 
ə sə b i 
m übahisələrinin  şa hidi  olm uşam. 
Və  bu  qeyri-türkoloqun 
böyük  titullu  türkoloqlarla  m ü zə ffə r  n əticələn ən   debatları 
m ənim  üçün q ərib ə görünürdü: qeyri- türkoloqun türk d illərin in  
tarixi  inkişafı  ilə   bağlı  m übahisələrini  türkoloqlar  e 'tir a f 
edirdilər.  H eç dem ə,  B. İsgəndər oğlu ailəsində  türkoloq  obrazı 
k im i hazırlanırm ış.  H eç  dem ə,  qırx i l  bundan  ə v v ə l bu kita b ın  
materialları  tə h lil  olunurm uş.  Q ızğın,  bir  q əd ər  d ə  davakar 
m übahisəsindən  sonra  o,  kürsüdən  ağayana  enər,  g ə lib  
N .Z eyn a l  qızının  yanında  oturacağa  yayılar, 
qalstukunu 
boşaldar,  boğazının  d ü ym əsin i açar,  çiyn in i xanım ının  ç iyn in ə 
sö y k ə r  və  bununla  da  şirin  b ir  təbəssüm   onun  acıqlı  s ifə tin i 
işğal edərdi.  N .Z eyn a l q ızı  b eləcə h ə m işə   B .İsg ən d ər oğlunun 
bu  təbəssüm ü  və   b ir  d ə  onun  qayğıkeş,  b ir  q ə d ər  d ə   tü rk 
qısqanclığı ilə  seçilən  se v g isi ilə  əhatə olunurdu.  M ən  bu kita b ı 
bu m ehriban ailə sevg isin in  m əh su lu  sayıram .  A n ca q  burada bir 
ə fsa n ə v i  h ə q iq ə t  d ə   var:  kitabın  sintaksis  b əh sin d ə  tabeli 
m ü rəkkəb   cü m lə  ilə   bağlı  fik irlə r əhatə  olunur-  bu  fikirlərd ən  
b iri  N .Z eyn a l  q ızın ın   m ən su b   olduğu  konsepsiyadır,  o  da 
olduğu  k im i  verilir.  A ncaq  B .İsg ən d ər  oğlu  onun  k o n sep ­
siyasına şə rik  olm u r-fe 'li tərkib ləri budaq cü m lə saym ayanlarm  
m ö vq eyin d ə  durur.  B u   da  e lm i  o b yektivliyin   z i l   nöqtəsi: 
B .İsg ən d ər oğlu e lm i m ö v q ey in i ailə sevg isin ə  qurban  vermir. 
B u  h ə r oğulun,  h ə r  q ızın   iş i d eyil:  ik i m ü əllif,  ik i konsepsiya, 
ancaq bir kita b !
Tofiq H acıyev
8
Şərti ixtisarlar
Dillər və ləhcələr
azərb.- Azərbaycan  dili 
alt,- Altay dili
barab.tat.- Barabin  tatarlarının  dili 
başq.- başqırd dili 
bury.- buıyat dili 
mac.-  macar dili
yux.çuv.- çuvaş dilinin  yuxarı  dialekti
qaq.  -qaqauz dili
qal-kar- karaim dilinin  qalit-lut dialekti 
yun,- yunan dili 
qəd.hind- qədim hind dili 
qəd.alm .- qədim alman dili 
qəd.türk.- qədim  türk dili 
qəd.uyğ.- qədim  uyğur dili 
h.a.- hindavropa dili 
qazax.- qazax dili 
kam .bul.- kam bulqar dili
q ar,  - qaraim  dili 
q.-balk.- qaraçay-balkar dili 
qırğ,- qırğız dili 
q.-qalp.- qaraqalpak dili
kr.qar.- karaim dilinin  krım  dialekti 
kr.tat,- krım  tatarlarının  dili 
kom i-zır.- komi-zıryan  dili 
qum an- altay dilinin  kum an dialekti 
qum .- qumuq  dili 
lat.-  latın dili
luq.m ar- mari  dilinin  luqo dialekti 
m alk,- qaraçay-balkar dilinin  m alkar dialekti 
m iş.tat.- tatar dilinin m işar dialekti 
noq.-  noqay dili
9

---