N. Z. Haciyeva

Qısa 
f i j
Sözün  əvvəlində  ulu  türkcədəki  qısa  [;]  saiti  türk 
dillərinin  əksəriyyətində  saxlanır.  Buraya  Orxon-Yenisey, 
qədim  uyğur,  türk,  Azərbaycan,  türkmən,  qaqauz,  qaraim, 
qaraçay-balkar,  qumuq,  krım-tatar,  yakut  dilləri  daxildir: 
*iç, 
qəd.uyğ. 
iç,
  Or.-Yen. 
iç,
  yakut. 
is,
  azərb. 
iç,
  türk, 
iç,
  türkm. 
iç, 
uyğ. 
iç,
  qum. 
iç,
  alt. 
iç,
  qaq. 
iç,
  özb. 
iç,
  kr.qar. 
iç,
  qırğ. 
iç,
  q,-
balk. 
iç;  *kir 'ç i r k ',
  qəd.uyğ. 
kir,
  türk, 
kir,
  yakut. 
kir,
  türkm. 
kir,
  azərb. 
kir,
  qum. 
kir,
  alt. 
kir,
  qaq. 
kir,
  qar. 
kir,
  q.-balk. 
kir,
tuv. 
xir;  *bil-bilm ək,
  qəd.-uyğ. 
bil-,
  türk, 
bil-,
  Orx.-Yen. 
Ы1-, 
yakut. 
bil-,
 azərb. 
Ы1-,
 türkm. 
bil-,
  qum. 
bil-,
 alt. 
bil-,
 kr.qar 
.bil- 
,
 qırğ. 
Ы1-,
 tuv. 
bil-.
Tatar,  başqırd,  qazax,  qaraqalpaq,  noqay,  yeniuyğur, 
xakas, çuvaş və özbək dillərində ulu türkcənin  qısa 
[i\
  saiti zəif 
açıq  [/J-yə çevrilmişdir;  bu  akustik cəhətdən 
e
 və / arasında bir 
səs kimi qavranılır, müq. 
*kir 'ç ir k ',
 türk, 
kir,
 yakut. 
kir,
 azərb. 
kir,
 qum. 
kir,
  alt. 
k ir v ə
 tat 
kir,
 başq. 
kir,
  qazax, 
kir,
 q.-qalp. 
kir, 
noq. 
kir,
 xak. 
k ir;  *bil-  'b ilm ə k ',
 türk, 
bil-,
 azərb. 
bil-,
 qar. 
bil-, 
q.-balk. 
bil-,
  qum. 
b il-
 və  tat. 
Ы1-,
  başq. 
Ы1-,
  qazax, 
bil-,
  q.- 
qalp. 
bil-,
  noq. 
bil-,
  çuv. 
p il-,
  xak. 
pH-;  *bi:r>bir,
  türk, 
bir, 
azərb. 
bir,
  qum. 
bir,
  qar. 
bir,
  alt. 
bir,
  q.-balk. 
bir
 və  tat. 
bir, 
başq. 
bir,
 qazax, 
bir,
 q.-qalp. 
bir,
 noq. 
bir,
 çuv. 
pir.
i> i.
  Özbək  dilində  kar  samitlərin arasında  və 
-1,  r,  n,  z- 
samitlərinin  qarşısında  [/]  saiti  güclü  reduksiyaya  uğramışdır: 
til  'd i l ',  b i z 'b i z ',  b ir ' b ir ',  t i ş 'd i ş '
  və  s.  Həmin  vəziyyətdə 
[у]  saiti  uyğur  dilində  də  güclü  reduksiyaya  mə'ruz  qalır: 
k ir 'k i r '.
Daha  sonralar  müxtəlif  səs  dəyişikliklərinin  tə'siri  ilə 
çuvaş  dilində  ulu  türkcənin  qısa  [/]  səsinin  əks  olunma 
refleksləri bir-birindən çox fərqlənir.
Ulu  türkcədə  işlənmiş  qısa  [
i\
  saiti  sözün  mütləq 
sonunda  ola  bilərdi,  ancaq  nadir  hallarda  işlənmişdir: 
k iş i 'in s a n ', y e n i 'y e n i'
  və  s.
32
Ola  bilsin  ki,  bu  sait  həmçinin  incə  saitli  söz  köklərinə 
artırılan  şəkilçilərdə  də  [/]-nm  sinharmonizm  variantı  kimi 
işlənmişdir.
#>e. 
Özbək  dilində  sözün  sonuncu  açıq  hecasında 
[/] 
saiti  [e]  açıq  saitinin  xüsusiyyətinə  malik  olur: 
k eld e   'o, 
g ə l d i ',  k işe   'in s a n '
  və  s.  Həmin  hadisələr  uyğur  və  tatar 
dillərində də müşahidə edilir.
Uzun 
i  [i:J
Uzun  [/]  saiti  türkmən  və  yakut  dillərində  saxlanılır: 
ki:r-  g irm ək,
  türkm. 
qi:r;  * b i:r 'b ir ',
  yakut. 
bi:r;  * b i:l' b e l', 
yakut. 
bi:l,
  türkm. 
bi:l;  *ti:z  't e z ',
  türkm. 
ti:z;  * tı:ş> ti;ş 'd iş', 
yakut. 
ti:s,
 türkm. 
di:ş.
Çuvaş  dilində  uzun  [/]  saiti  müxtəlif  reflekslər  verə 
bilərdi.
i:>L
  Qalan türk  dillərində uzun  [/]  saitinin  qısalması  baş 
vermişdir:  yakut. 
b i.r 'b ir ',
  ancaq  türk, 
bir,
  azərb. 
bir,
  tuv. 
bir, 
qaq. 
bir,
  alt. 
bir;
 türkm. 
di:ş 'd i ş ',
  yakut. 
ti:s,
  amma  türk, 
diş, 
azərb. 
diş,
  qum. 
tiş,
  alt. 
tiş,
  qar. 
tiş,
  qaq. 
diş.
  Qısalmış  [/]  saiti 
də  sonralar  adi  qısa  [/]  saitinin  düşdüyü  dəyişikliklərə 
uğramışdır, məsələn, 
bi:r>bir-don
 tat. 
b ı r 'b i r '.
Birinci  olmayan  hecalarda  uzun  [/]  saitinin  dəqiq 
uyğunluqlarını müəyyən etmək çətindir.
Bə'zi  türk dillərində  olan törəmə uzun  [/]  səs qruplarının 
birləşməsi  nəticəsində  yaranmışdır,  müq. 
değiş-
dən  qaq. 
di:ş- 
' d ə y iş m ə k ';  iyi-dən  i : 'y a x ş ı ';   iziğinı<
lən 
izi:m   ' q a p ım '; 
birliyi-dən
 türk, 
birli: 'o tıu n  b ir liy i
' .
33

---