N. Z. Haciyeva

P samiti
Ola  bilsin  ki,  ulu  dilin  müxtəlif inkişaf mərhələlərində 
sözsonu 
p
  samiti  geniş  işlənən  partlayan  samit  olmuşdur. 
Tarixən  o,  sözönü 
b
 samitindən  əvvəl  gəlir.  Qədim  və  müasir 
türk  dillərindəki 
baş,  balık,  bol-  'o lm a q ',  'v a r ',  boş və
  s.  kimi 
sözlər  vaxtilə 
p
 samiti  ilə  başlanmışdır.  Müasir  türk  dillərində 
ulu  dilin  sözsönü 
p
  samitinin  qalıqlarını  tapmaq  olduqca 
çətindir.  Yəqin  ki,  onları  keçmiş  sözsönü 
p
  samitinin 
əvəzləndiyi  ve  yenidən 
b
  samiti  törəyən  dialektlərdə  aşkar 
etmək  olar,  belə  sözləri  müqayisə  et,  başq.dail. 
piş-/f-biş- 
’
b iş m ə k ',
 
özb. 
dial. 
b ü tü n //p ü tü n
'
b ü tü n ',
 
sib.tat.dial. 
budak/lpudak  'b u d a q ',
  noq.dial. 
p ışa k /jb ışa k
'
b ıç a q ',
 türk.dial. 
paltal/balta,
 q.-qalp.dial. 
p a l/lb a lv ə
  s.
Türk  dillərinin  çoxunda  bə'zi  sözlərdə  intervokal 
mövqedə 
p
  samiti  saxlanmışdır: 
* a p a 'x a la ',
  tat. 
a p a 'b ö y ü k  
b a c ı',  'x a la ',
  qırğ. 
apa,
  qazax, 
apa,
  türkm. 
apa;  *kapığ  'q a p ı', 
kr.qar. 
kapı,
  noq. 
!<арь,
  azorb. 
qapı,
 türkm. 
qapı,
  q.-qalp. 
k.apb, 
türk. 
kapı.
p > b .
  Bə'zi  türk  dillərində  intervokal 
p
  samitinin 
b 
samitinə  çevrilməsi  kortəbii  olaraq  və  qeyri-müntəzəm  baş 
vermişdir, müq.  qazax, 
k a b a k 'g ö z  q a p a ğ ı'
  və türk, 
kapak,
 noq. 
k a p a k 'q a p a q ';
 qazax, 
töbe 't ə p o ',
  qum. 
tö b e v ə
  uyğ. 
töpə.
Altay,  xakas,  tuva,  şor  və  yakut  dillərində  intervokal 
p  
samitinin  cingilləşməsi  müntəzəm  olaraq  baş  vermişdir: 
topırak-dan
  xak. 
tobırax  'to r p a q ',
  alt. 
kabak  'q a ş ',
  uyğ. 
töpə  't ə p ə ',  'b a ş ',
 yakut. 
töbö.
p> yan cin giltili  b.  P  samitinin  yarıcingiltili  b  samitinə 
çevrilməsi  çuvaş  dili  üçün  səciyyəvdir,  müq. 
tip d ə n   'd i b ', 
çuv. 
tib i-yirib e
 
’əsaslı  s u r ə td ə ',  kapak-dan  x u b a x '(g ö z) 
q a p a ğ ı'.
Altay,  xakas  və  tuva  dillərində 
p
  samiti  cingiltili 
samitlərin 
qarşısında 
da 
cingiltiləşmişdir, 
müq. 
xak
52 
________________________________________
k ib rik  'k ir p ik ',
  alt. 
kibrik,
  tuv. 
k ib rik
  və  türk, 
kirpik,
  noq. 
kirpik.
. 
Ümumtürk 
p
  samiti  söz  sonunda  qapalı  hecada  yaxşı 
saxlanmışdır: 
*tap-  'ta p m a q ',
  alt. 
tap-,
  noq. 
tap-,
  qar. 
tap-, 
türkm. 
tap-,
  xak. 
tap-,
  özb. 
tö p -,
  türk, 
tap-,
  tat. 
m  ° ap-,  *səp- 
' s ə p m ə k ',  'tö k m ə k ',
  alt. 
sep-,
  qazax, 
sep-,
 qum. 
sep-,
 q.-qalp. 
sep,
 qırğ. 
sep-,
 uyğ. 
səp-,
  türkm. 
s  'ep-,
 çuv. 
sap-,
 tat. 
sip.
Türk  dillərinin  çoxunda  sözün  mütləq  sonunda 
p
 samiti 
qorunur: 
*tü:p  'd i b ',
  qırğ. 
tüp,
  alt. 
tüp,
  tat. 
töp,
  qazax, 
töp, 
noq. 
töp,
  xak. 
tüp;  * k ə :p ' q ə lib ',
  noq. 
kep,
  alt. 
k ep ,
  qırğ. 
к ep, 
qum. 
kep,
 türk, 
kip,
 yakut. 
к  i  ep,
 çuv. 
кар.
p > p
.
 
Azərbaycan 
və 
tuva 
dillərində 
başqa 
vəziyyətlərdə  olduğu  kimi,  sözün  mütləq  sonunda  da 
p
  samiti 
nəfəsli olur, müq. 
*tap-  'ta p m a q '
  və azərb. 
ın a p   .
Türk  dillərinin  çoxunda  saitlə  başlanan  affıkslərin 
qarşısında  əsasın  sonuncu 
p
  samiti  cingiltililəşməyə  mə'ruz 
qalır,  müq. 
s ip -d ə n 's u la m a q '-,
  tat. 
sib ə lə -  'ç ilə m ə k ',  scp- 
dən 
's u la m a q ',
  noq. 
scb ü k 
's u la m a ', 
tap-dan  'ta p m a q ', 
qazax, 
tabu  'ta p ılm a ',  tap-dan  'ta p m a q ',
  alt. 
tabıl-  'ta p ılm ış ', 
kap-dan  'q a b ',
  türk, 
ka b ı  'q a b ı',  k ip
-dən 
'g e y im ',
 xak. 
k ib im  
'g e y im im '.
Türk  dillərində  affıkslərin  əvvəlində 
p
  samiti  olduqca 
nadir  hallarda  təsadüf  olunur: 
çuv. 
s ir a tp b r 'y a z ır ıq ',
is 'p c 'iş lə '
  və  s.  Affıkslərin  sonunda  da 
p
  samitinə  nadir 
hallarda  rast  gəlmək  olur.  Ən  çox  rast  gəlinən  fe'li  bağlamanın 
-ıp jj-ip
şəkilçisidir;  bu da bə'zon cingiltililəşə bilər.
B samiti
Türk  dillərində  sözönü 
b
  samiti  sözönü 
p
  samitinin 
cigiltiləşməsi  nəticəsində  yaranmışdır.  Güman  edilir  ki, 
sözsonu 
p
  samitinin  cingiltililəşmə  prosesi  hələ  ulu  türkcənin 
özündə çox sürəkli getmişdir.
53

---