N. Z. Haciyeva

u:> u.
  Bütün  uzun  saitlər  kimi  uzun 
[u]
  səsi  türk 
dillərinin  çoxunda  qısalmışdır,  müq. 
* b u :z' b u z '
  və  uyğ. 
muz, 
q.-balk. 
buz,
  qar. 
buz,
  qaq. 
buz,
  xak. 
p u s,
  qırğ. 
m uz,
  qum. 
buz, 
türk, 
buz,
  azərb. 
buz;  * tu : z 'd u z '
  və  uyğ. 
tuz,
  qum. 
tuz,
  qırğ. 
tuz,
 alt. 
tus,
 qar. 
tuz,
 türk, 
tuz,
 azərb. 
duz,
 q.-balk. 
tuz.
Saxlanmış  uzun  [и]  səsi  də  qısa  w-nun  mə'ruz  qaldığı 
bütün 
dəyişikliklərə 
uğramışdır, 
*bu:z
lan 
çuv.
p b r 'b u z ';  * tu :z< tu zd
an tat. 
tb z  'd u z '
  və s.
Ulu  türkcədə  sözlərin  sonunda və  şəkilçilərdə  uzun  [и] 
səsi olmamışdır.
Bə'zi  türk dillərində  olan törəm ə  [г/]  səsi müəyyən qrup 
səslərin  qısalması  nəticəsində  yaranmışdır: 
boğul-dan
  qaq. 
bu:l-  'b o ğ u lm a q ', 
doğur-
dan 
du:r-  'd o ğ m a q ', 
buğ-dan
b u : 'b u ğ ',  tuğ-dan
  qırğ. 
tu : 'b a y r a q ',  alığ-
dan 
a lu :'a lın m a ', 
suv,suğ<
ian  qırğ. 
su:,
  yakut. 
u : 's u ';   o ğ ıld a n
  qırğ. 
u .i'o ğ u l';  
tuğradan  tu.ra  ' d ü z  ’,  ' d o ğ ru
'.
Qısa 
ü
Sözün  əvvəlində  ulu  türkcədəki  [ü]  səsinin  qalması 
Azərbaycan,  türk,  türkmən,  qumuq,  qırğız,  balkar,  qaqauz, 
qaraim,  altay,  xakas,  şor,  uyğur  və  yakut  dillərində  müşahidə 
edilir: 
*kül-  'g ü lm ə k ',
 qəd.-türk. 
k ü l-,
 qırğ. 
kü l-,
 qum. 
kü l-,
 alt. 
kiil-,
  özb. 
kü l-,
  q.-balk. 
kiil-,
  qar.kr. 
kü l,
  uyğ. 
kül-,  im k . gül-, 
azərb. 
g ü l-,
  türkm. 
gül-,
 yakut. 
k ü l-,
  xak. 
kü l-;  *yük,
  qəd.-türk. 
y ü k ,
 türkm. 
y ü k ,
  özb. 
y ü k ,
 qum. 
y ü k ,
  alt. 
dük,
  xak. 
çük,
  q.-balk. 
jü k ,
  türk, 
y ü k ;  * у  ü rək  't i r ə k ',
  qəd.-türk. 
y ü rə k ,
  noq. 
yürek, 
qum. 
yü rek,
  q.-balk
.jü r e k ,
  türk, 
y ü re k ,
  azərb. 
ürək
;  qırğ. 
jü rek. 
Qısa [ü]  səsi həm də qədim türk  dillərində qalmışdır:  qəd.-uyğ. 
y ü r e k ' ü r ə k '.
ü> yo.
  Tatar,  başqırd,  qazax,  qaraqalpaq  və  noqay 
dillərində  ulu  türkcədəki 
[ü\
  səsi  [ü]  və 
[ö]
  (bizim 
transkripsiyada 
y o
 səsi  kimi  göstərilir)  səslərinin  arasında  olan 
zəifləmiş  açıq 
ön 
sıra 
saitinə 
çevrilmişdir, 
müq.
28
*kü:n  'g ü n '> k ü n ,
  türk, 
gün,
  azərb. 
gün,
  qum. 
kü n ,
  qırğ. 
kün, 
xak. 
xün,
  tuv. 
x ü n
  və  tat. 
kyo n ,
  başq. 
kyo n ,
  qazax, 
kyon,
  q.- 
qalp. 
kyo n ,
  noq. 
k yo n ;  *kül,
  türk, 
kül,
  azərb. 
k ü l,
  türkm. 
kü l, 
qum. 
kü l,
  alt. 
k ü l
 və  tat. 
k y o l,
  başq. 
k y o l,
  qazax, 
kyo l,
  noq. 
k y o l,
  q.-qalp. 
k y o l;  *tüş-  'd ü ş m ə k ',
  türk, 
düş-,
  azərb. 
düş-, 
türkm. 
düş-,
  qum. 
tüş-,
 qırğ. 
tüş-,
 alt. 
tüş-,
 xak. 
tüs-
 və tat. 
teş-, 
başq. 
teş-,
 qazax, 
tes-,
 noq. 
tes-,
 q.-qalp. 
tes-.
Çuvaş  dilində  ulu  türkcədəki 
[ü\
  səsinin  əks  olunması 
müxtəlif reflekslər  verir.  Ən  çox 
ü>i,
  müq. 
*tütün  'tü s tü '
  və 
çuv. 
tidim ;  *yü:z 'y ü z '  > y ü z v ə
 çuv. 
s ’ir.
Çuvaş  dilində  daha  sonralar baş  vermiş  səs  dəyişmələri 
ilə əlaqədar bu səs keçməsində istisnalar ola bilər.
ü>u.
  Krım-tatar  dilində  ulu  türkcədəki 
[il\
  səsi 
depalatallaşır (qalınlaşır)  və  [u]  səsi alınır,  daha doğrusu, bir az 
incələşmiş 
[u\
  səsi  tələffüz  olunur,  müq. 
* kü rekd ən
  kr.tat 
k u r e k ' k ü r ə k ',  * y ü zd ə n  y u z   'y ü z ',  * ü ç d ə n   uç  'ü ç '.
ü>i.
  Qaraim  dilinin  qalitsk-lutsk  dialektində  [ü]  səsi  [z] 
səsinə  çevrilmişdir,  müq. 
ü /e şd ə n
  qal.qar. 
i l i s 'p a y ',  ü ç d ə n  
ite  'ü ç ',  ü ç ü n d ə n   ite in   'ü ç ü n ',  k ü r e k d ə n   k ir e k 'k ü r ə k '.
  Ulu 
türkcədə [u]  səsinə sözün sonunda təsadüf olunmur.
Uzun 
ü  [ ü : j
Uzun  [u]  sosinin  sözün  əvvəlində  qalması  türkmən  və 
yakut 
dillərində  müşahidə 
olunur: 
*sü.%
 
yakut. 
ü:t,
*kü:n  'g ü n ',
  türkm. 
g ü m ,
  yakut. 
kü m ;  * yü:z 'y ü z ',
 yakut. 
sü:s; 
*kü:ç  'g ü c ',
 yakut. 
kü:s.
ü:> üy.
  Türkmən  və  tofalar  dillərində  ulu  türkcədəki 
uzun 
[ü\
  səsinə 
[üy\
  diftonqu  uyğun  gələ  bilər,  müq. 
*kü:ç  'g ü c '
  və  türkm. 
qüyç;  *ü:ç 'ü ç '
  və  tof. 
üyş;  * s ü :t's ü d ' 
və  türkm. 
süyt.
  Uzun 
[il\
  yaranmasında  məxrəci  gərginlikdən 
qurtarmaq üçün diftonqlaşma baş verir.
ü:> ü.
  İlkin  uzun 
[ü\
  səsinin  qısalma  prosesi  türk 
dillərinin  əksəriyyətində  müşahidə  edilir,  müq. 
*kü:ç  'g ü c '
  və
________________________________________   29

---