Mühazirə konspekti

Mühazirə -2. Biopotensialları qeyd edən cihazlar 
Bioloji obyektdə gedən proseslər biopotensialların dəyişməsilə müşahidə edilir. Bu 
baxımdan biopotensialları qeyd etməklə ayrı-ayrı orqanların fəaliyyətini də həmçinin
müşahidə etmək olar.
Biopotensialların qeyd edilməsi tətbiq olunan orqanın fizioloji vəziyyətinin 
öyrənilməsinə və patalogiyasının müəyyən edilməsinə kömək edir. Bu baxımdan 
biopotensialların qeydiyyatı diaqnostik məqsədlərlə istifadə edilir. Aşağıdakı şəkildə 
biopotensialları qeyd edən cihazların strukturu sxemi verilmişdir: 
Şəkil 1. Biopotensial gücləndiricilərin struktur sxemi 
Bioloji obyektdən (BO) biopotensialı qəbul etmək üçün elektrodlardan istifadə 
edilir. Elektrodlar yaxşı elektrik keçiriciliyinə malik metaldan hazırlanır. Hal hazırda 
üzərin AgCl çəkilmiş gümüş elektroddan istifadə edilir.
Elektrodları biopotensiallara yerləşdirmək üçün xüsusi qurğulardan (birdəfəlik 
yapışqan, rezin, vakuum) istifadə edilir. Elektrodla BO arasında kontakt müqaviməti 
azaltmaq məqsədilə xüsusi məcunlardan, fizioloji məhlulda isladılmış tənzifdən istifadə 
edilir (1). Burada (2) elektrodu giriş qurğusu (GQ) ilə birləşdirən naqillərdir. Elektrodla 
naqilə birlikdə ayırma da deyirlər. Ayırmanın naqilinə təlabat onun yaxşı keçiriciliyə 
malik olması, yumşaq olmasıdır (cod olduqda elektrodu BO-dən çıxarar). Bu naqildə 
çoxlu sayda kiçik n kəsiyinə malik naqillərdən istifadə edilir.
GQ (3) komutasiya elementləri üzərində qurulur. GQ-dan BO-ə gələn biopotensialların 
gücləndiricilərə verilməsi və müəyyən texniki diaqnostik məqsədlər üçün istifadə edilir. 
GQ-dan sonrakı dövrələri yoxlamaq məqsədilə (7) stabil qida mənbəyindən istifadə 
edilir. Xüsusi komutasiyalar vasitəsilə stabil qida mənbəyi gücləndiricilərin girişinə 
siqnal verir və qeydedici qurğu (5) bu siqnalı qeyd edir. Əgər qeyd edici qurğu siqnalı 
qeyd etmirsə, bu odeməkdir ki, giriş qurğusundan sonrakı elektrik dövrələrində nasazlıq 
var. GQ-na qədər olan elektrik dövrələri Ommetr (8) köməyilə yoxlanılır. Ayırmaların 
x 
x 
x 
3 
GQ 
4 
4 
4 
5 
5 
5 
6 
7 
9 
8 
2 
10 
1 
BO 

---

7 
dövrələrinin müqavimətləri bir-bir Ommetr vasitəsilə ölçülür. Müqavimət çox böyük 
olduqda ya naqil qırılır, ya da elektrodun BO-lə kontaktının olmamasına səbəb olur. 
 
Biopotensial gücləndiricilər
. Biopotensial gücləndiricilər elekrodlardan gələn 
siqnaları gücləndirib,qeydedici qurğuya verilməsi üçün istifadə edilir. Bu gücləndiricilər 
tətbiq edilidiyi cihazdan asılı olaraq müxtəlif gücləndirmə əmsalına malik olurlar. 
Tətbiq edildiyi dedikdə, gücləndirilən biosiqnallar nəzərdə tutulur (mio siqnallar, cardio 
siqnallar, ensofoloqrafik siqnallar və s.). Biopotensial gücləndiricilərdə işçi diapazon 
giriş-çıxış xarakteristikasının düz xəttli hissəsini əhatə edir, yəni işçi diapazon 
yuxarıdan məhduddur:
V
ç 
V
ç.m 
V
ç.a
V
g.a
V
g.m 
V
g. 
Şəkil 2. Biopatensial gücləndiricilərdə işçi diapazonun xarakteristikası 
Aşağıdan məhdudlaşma kiçik amplitudlu küylərin amplitudu ilə müəyyən edilir. 
Biopetensial gücləndiricilər bəzi hallarda müəyyən tezliklərə hassas hazırlanır, yəni, bu 
gücləndiricilər xüsüsi süzgəclərlə təmin olunur (9).
Maneələr və onlarla mübarizə üsulları. 
Şəbəkə naqilləri yerləşdirilən və tibbi 
tədqiqat aparılan otaqlarda şəbəkə naqillərinin təsiri ilə yaranmış elektromaqnit 
sahəsinin qovduğu cərəyan aşağıdakı şəkildə göstərilmiş parazit cərəyanın yaranmasına 
səbəb olur:
220V 
c
1 
c
2
Şəkil 3. Parazit cərəyanın yaranma səbəbi 
Şəkildəki c
1
təqribən 10nF, c
2
isə 100nF tərtibində olur. İnsan bədəni baxılan 
tutumlardan çox kiçik olduğunu nəzərə alsaq, insan bədəninin istənilən nöqtəsində 
maneə siqnalının fazası eyni olacaqdır (eyni qədər sürüşəcəkdir). Ona görə bu maneəyə 
sinfaz maneə deyilir.

---

8 
Deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, ayırmalardan gələn siqnalda sinfaz maneə 
siqnalı vardır. Əksər biopotensial gücləndiricilərdə onun güclənməsinin qarşısını almaq 
məqsədilə gücləndiricinin girişində diferensial kaskad yerləşdirilir.
Diferensial kaskadın iş prinsipi girişə verilmiş və fazası eyni olan siqnalların 
çıxışda sarsıdılmasıdır (zəiflədilməsidir). Diferensial kaskadlar rejeksiya əmsalı adlanan 
əmsalla xarakterizə edilir. Rejeksiya əmsalı güclənmə əmsalının tərsi olaraq girişdəki 
siqnalın sarsıdılmış çıxış siqnalına nisbətidir, yəni, girişdəki maneə siqnalının neçə dəfə 
azaldılmasını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, diferensial kaskad girişə verilən 
müxtəlif siqnalları təqribən vahid əmsalla çıxışda alınmasını təmin edərək, eyni fazalı 
siqnalların çıxışda zəiflədilməsini təmin edir.
Şəkil 4. Diferensial kaskadın sxemi 
Diferensial kaskad əksər hallarda 2 eyni xarakteristikaya aid tranzistor üzərində 
qurulur (T
1
,T
2
). Sxem elə seçilmişdir ki, baza emitter keçidinə verilən siqnal 
kallektorunun potensiallarını eyni cürə dəyişir, ya artırır, ya da azaldır. Bu o halda, baş 
verir ki, girişə verilən siqnallar eyni fazalı olsun. Qeyd edək ki, eyni xarakteristikaya 
malik 2 element əldə etmək mümkün olmadığından diferensial kaskada sazlanma 
potensiometri nəzərdə tutulmuşdur. Bu potensiometrin sürüngərini hərəkətə gətirməklə 
T
1
və T
2
tranzistorların emitterlərinin potensialları dəyişdirilə bilər və bu da güclənmə 
əmsalının dəyişməsinə gətirib çıxarar. Məhz sazlanma elementinin köməyilə diferensial 
kaskad sinfaz siqnalının sarsıdılması rejiminə gətirib çıxarılır.
Sinfaz siqnalla mübarizə üsullarından biri də inversləyici əməliyyat 
gücləndiricisindən istifadə etməkdir. Mahiyyəti ondan ibarətdir ki, obyektdən 
götürülmüş sinfaz maneə siqnalı əməliyyat gücləndiricisinin invers girişinə verilərək 
fazaca 180° fırladır və yenidən obyektə verilir. Obyektə verilən 2 siqnal (sinfaz maneə 
siqnalı) fazalarının fərqli olması nəticəsində bir-birini kompensasiya edir. Dediyimiz 
aşağıdakı şəkildə öz əksini tapmışdır: 

---

9 
220V 
Maneələrlə mübarizə üsullarından biri də qalvanik əlaqəsi olmayan gücləndirici 
sxemlərdən istifadə etməkdir. Qalvanik qurulmuş gücləndiricilərdən istifadə etdikdə 
aşağıdakı müsbət halları almaq olar: 
-
Belə gücləndiricilər tədqiqat obyektini qalvanik olaraq tədqiqat qurğusundan 
ayırır (bunun nəticəsində yüksək gərginlik obyektə sirayət etmir) 
-
Qalvanik ayrılma sinfaz maneənin tədqiqat qurğusunda təsirini kəskin 
azaldır. 
Aşağıdakı şəkildə bir neçə qalvanik ayrılmış gücləndiricinin sxemi verilmişdir: 
Şəkil 6. Bir neçə qalvanik ayrılmış gücləndiricinin sxemi 
Bu şəkildə informasiyanın işıq vasitəsilə ötürülməsi göstərilmişdir. Tədqiq olunan 
siqnal modulyatora verilir, gücləndirilir və işıq mənbəyinə təsir edərək onun 
intensivliyini dəyişir. İşıq fotoçeviriciyə düşərək elektrik siqnalı yaradır. Bu siqnal 
gücləndirilir və demodulyasiya olunaraq istifadəçiyə verilir. 
Şəkil 7. Mexaniki əlaqə
1 
2 
3 
4 
- 
+ 
> 
M 
IM 
> 
FÇ 
DM 

---

10 
Bu şəkildə gücləndiricinin girişi və çıxışı arasındakı əlaqə mexaniki əlaqədir. Giriş 
hissəsində giriş siqnalı ilə potensiometrdən alınan siqnallar fərqi fərq siqnalı 
gücləndiricisindən (FSG) girişə verilir. FS-nın işarəsinə uyğun olaraq sxemdəki 
mühərrik bucaq yerdəyişməsi yaradır. Bu yerdəyişmə P bölücüsü vasitəsilə sxemdə olan 
hər potensiometrin sürüngəcinə təsir edir.
Şəkil 8. Elektromaqnit əlaqəsi 
Baxılan gücləndiricidə giriş və çıxış arasındakı əlaqə elektromaqnit (yüksək 
tezlikli) sahəsi əlaqəsidir. Baxdığımız şəkildə informasiya ötürülməsi efir vasitəsilə 
ötürülür. Ötürüləcək siqnal modulyasiya olunaraq yüksək tezlik gücləndiricisinə verilir. 
Bu gücləndiricinin çıxışına antena qoşulur. Efirə verilən siqnal qəbul olunur, 
gücləndirilir və demodulyasiya edilərək istifadəçiyə verilir.