Müəlliflik hüququ Roland O

Məhkəmə təmkinliliyinin və məhkəmə fəallığının aralarında olan rəqabət həll edici rol oynayır. 

Konstitusiya   yaşayış   sənədidir.   Bu   daşda   yazılmır.   O   gərək   dəqiq   interpretasiya   olunsun, 

deyən   hərfi   interpretasiyasında   israrlı   insanlar   18-ci   əsr   kontekstində,   İncil   və   Quranın 

interpretasiya edənlərlə yaxındır. Onlar konstitusiya fundamentalistləridirlər.

ABŞ Konstitusiya hazırlayanları başa düşdülər ki, onlar hər şeyi əhatə edən, aşkar, gələcək 

üçün   sənəd   hazırlaya   bilmədilər.   Onların   məqsədləri   bundan   ibarət   idi   ki,   dəyşikliklərə 

müvəffəqiyyətlə uyğunlaşa bilən nizamnamə yaratsınlar.

Yekunda,   dünyanın   müxtəlif   ölkələrinin   xalqları   diqqətli   olaraq   qərara   gəlməlidirlər   ki, 

quruluşun məhdudlaşdırılması üçün məmur seçmi və təyin etmə prosedurları gəlcəkdə daha 

çox onların özlərinə fayda gətirəcək. Çünki, onun məqsədi münasibətləri və fərdi hüquqları 

saxlayan höküməti yaratmaqdır.

14. FEDERALIZM

Ən sadə demokratik dövlət bir palatalı unitar dövlətdir. Bu o deməkdir ki, dünyada  yalnız 

mərkəzləşmiş hakimiyyət var. Dövlət sisetminin heç bir nə əsas sferası, nə də sahəsi yoxdur, 

ancaq   bir   hakimiyyət   binası   var.   Xalq   ölkədə   təxminən   bərabər   məskunlaşıb.   Sakinlər 

namizədləri bu yeganə populyar yığıncaqda seçirlər. 

Strukturun   bu   tipi   ilə   istənilən   cəmiyyəti   idarə   etmək   olar.   Lakin   əksər   millətlərdə   bir   çox 

səbəblər üzündən əlavə sfera və ya mərkəzi hakimiyyət dövləti vardır. İki palatalı hakimiyyət 

orqanı   burada   normaldır.   Bunlar   sonra   yerli   hakimiyyət   orqnlarına,   bunun   üçün   ərazilərə, 

qəsəbəyə və şəhərə malikdirlər. 

Bu mürəkkəb sistemin arxasındakı səbəblər  tarixdə  saxlanlılır.  ABŞ-ın  ilk olaraq koloniya-

koloniya və sonra ştatdan-ştata, daha sonra da yarım qrup və ya populyasiyası və coğrafi 

əraziləri boyunca nəticədə bütöv bir ölçüdə genişlənməyə başladı.

Deyildiyi   kimi,   xalqın   federal   sistemi   var,   əgər   onları   birləşdirən   ölçüyə   gəlməz   mərkəzi 

hakimiyyəti   varsa.   Bu   sistemə   aid   əsas   sual   ondan   ibarətdir   ki,   dövlət   əleyhinə   müvafiq 

öhdəçiliyi və hüququ olan mərkəzi (və ya federal) olan hakimiyyətdir. 

Bu da çox yaxşı balansdır. Daha  böyük mərkəzləşmiş hakimiyyətdə diktatura risqi də var. 

Daha   az   olması   isə   dövlətə   etirazlar   yaratmaqla   xalqın   parçalanaraq   uğursuzluqla 

üzləşməsinə   gətirib   çıxarar   (Mərkəzin   də   borcu   adekvat   olaraq   ölkəni   beynəlxalq   aləmdə 

təmsil etməkdir). 

Dünyada federal qurluşlarda güc balansının müxtəlifliyinə görə böyük dəyişikliklər mövcuddur. 

ABŞ- da güclü mərkəz var. Başqa millətlərdə ciddiliyinə görə hər halda, daha sərbəst təşkil 

olunmuş konfederasiyalar vardır və hətta onlar muxtar dövlətlər də ola bilir.

Cəmiyyət qurluşu insanların dövlətə həmrəyliyini bildirmək üçün ona qarşı bir hədd ifadə edir. 

Əgər güclü dövlət həmrəyliyi varsa federal ittifaq buna uyğun olaraq zəif olamağa meyilli olur. 

-37-

---

Lakin istənilən federal struktur üçün yaxşı fəaliyyət göstərmək üçün mərkəzin kifayət qədər 

səlahiyyəti  oilmalıdır ki, müxtəlif ştatlar arasında yarana biləcək diskriminasiyaya  qarşı ola 

bilsin və ya müxtəlif ştatlarda dominantlıq edə bilsin. 

Federal qurluşa imtiyazın daxil edilməsi  belə güclü birlikdə və həmçinin xidmətlərin xərcinin 

yaranmasına   da   səbəb   olur   ki,   bunların   müdafiəsi   üçün   hərbi   xərclərin   ayrılmasıdır.   Zəif 

federasiyalar   məhdudlaşıdırlmış   ştat   gücünü   qəbul   etməklə   və   dövlət   gücünün 

məhdudlaşdırılmasına   görə   nailiyyət   qazana   bilər   ki,   bununla   da   güclü   mərkəz   və   milli 

həmrəylik yaradıla bilər.

Burda həmçinin xərclər də var. Nə qədər federal cəmiyyətə rəsmi hakimlik edən fərqli qrup 

varsa,   bir   o  qədər  orada  belə   qruplar   arasında  konfliktlər  baş  verir.   Sonra  eyni  zamanda 

müxtəlif   dərəcələrdə   ştat   məhdudlaşdırma   və   balanslar   sistemini   tətbiq   edir   və   onlar   da 

məhdudlaşdırmanın dərəcələrinə və sui-istifadə imkanlarına şərait yaradır və nəhayət bu da 

çox böyük xərclərə gətirib çıxarır.

Federal qurluşun digər xüsusiyyətlərinə müxtəlif ştatların dövlətə alternativ olan təkmilləşməni 

sınaqdan çıxara bilməsidir. Onlar yenilik üçün vasitələr olsa da əgər bu çox ştatlarda baş 

verərsə onda sistem üçün ağır ola bilər. 

Cəmiyyətdə   çox   ştatlılıq   ilə   yaranan   problemlərdən   biri   də   onlar   arasında   inkişafın 

uzlaşdırılmamasıdır. Bu, xüsusi ilə fərdi hüquqlar üçün sual doğurucu hesab olunur, belə ki, 

birində belə hüquqlar qorunduğu halda digərində vəziyyət acınacaqlı olur. Mərkəzi hökümətin 

də əsas cavabdehliyi  burda bundan ibarətdir ki, fərdi hüquqlara onların qorunmasına milli 

miqyasda zəmanət verməsidir. 

Federal   hakimiyyətdə   istisna   hallarda   hərbi   qüvvələrə,   xarici   işlər,   pul   buraxılışı   və   onun 

iqtisadi   nəticəsinə   görə,   nizamalamasına   görə   cavabdehlik   olur.   Federal   hakimiyyət   və 

ştatların hakimiyyəti adətən bu cavabdehliyi hakimiyyətin digər əsas xidmət və aspektlərində 

ümumi   iştirak   etmək   hüququna   malik   olmaqla   qanun   layihələri   irəli   sürülür,   seçkinin 

keçirilməsi,   vergilərin   yığılması,   polisin   formalaşdırılması,   ticarətin   nizamlanması   və   ətraf 

mühitin mənfi nəticələrini məhdudlaşdırmaqla təbii sərvətlərin inkişaf etdirilməsi.

Demokratiyada   ümumi   prinsip   bundan   ibarətdir   ki,   insanlar   xüsusi   dövlət   qərarının   təsiri 

altında gərək onlara görə son sözünü desin. Bu, qəbul edilmiş qərara görə desentralizasiya 

tendensiyasına malik olmaqla, mərkəzi hökümətin dövlət üzərində təbii məhdudiyyəti demək 

olur.   Bu   həmçinin   yerli   layihələri   qiymətləndirmək   üçün   yerli   dövlət   qulluqçularını   yaxşıca 

yerləşdirilməsi deməkdir. Mərkəz ancaq o halda cəlb olunur ki, müxtəlif ştatlarda vəziyyəti 

nizamlamaq üçün ki, milli var- dövlətin bölünməsinə ətraf mühitin müşahidəçiləri tərəfindən 

zəmanət verir. 

Burada   sadə  bir   problem   bundan   ibarət   olur   ki,   təbii   sərvətlər   bərabər   paylanmır.   Təbii 

sərvətlər   müxtəlif   yerlərdən   əldə   olunsa   da,   yerli   insanlar   korrupsiya   üzündən   federal 

hökümətdən öz halal miqdarından az alırlar. Belə vəziyyətin yaradılması bir çox hallarda yerli 

üsyana rəvac verir. Misal üçün, Hindistanın şimal-şərqi ərazisi ilə Nigeriyanın delta çayı kimi.

-38-

---