Müəlliflik hüququ Roland O

bunlar qoca olmamaq, rezidensiyanın olması və vətəndaşlıq yaşına çatmasıdır. Burda qeyri- 

təkmilləşməyə və s. ehtiyac yoxdur. Bəzi ölkələrdə məsələn, universitet təhsilinin olması kimi 

xüsusi tələblər qoyulur. Bu həmin ölkələrdə namizədlərin məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır 

və bununla da ancaq ali təbəqəyə imkan yaradır ki, bu da şübhəsiz ki, qeyri-demokratik hesab 

olunur. Namizədlik demokratik dövlətlərdə gərək göstərdiyi xidmətə əsasən olsun, buna görə 

də gərək hamı onu səsə qoymaq imkanına malik olsun.

Demokratiyada seçim vəzifəni tutanlar üçün gərək təsadüfü aparılsın və polislər də seçim 

kabinələrini dairə ilə birlikdə bunlara nəzarət etsin. Seçicilər də gərək seçim məntəqələrində 

qorxmayaraq azad olsunlar, çünki orada beynəlxalq müşahidəçilər və nəzarətçilər durublar. 

Demokratiyada   özündə   məsuliyyət   hiss   eləmək   o   demək   deyil   ki,   seçicilər   seçkilərdən 

xəbərdar   olaraq   seçim   edirlər   və  ya   hamıya   səs   vermək   hüququ   verilib,   bu   həmçinin   o 

deməkdir   ki,   onların   səsləri   qeydə   alınmalı   və   sayılmalıdır.   Siz   gərək   səsinizi   saymaq 

iqtidarında olasınız. Seçki məsuliyyəti o deməkdir ki, səslərin sayılması üçün yeni elektron 

maşınlarına   və   sənədlərin   idarə   edilməsinə   nəzarət   edəsən,   insan   və   elektron   maşınların 

yaratdığı   pozğunluqlara   qarşı   tədbir   görəsən.   Bundan   başqa   seçkidə   səslərin   yenidən 

sayılması və yenidən səs vermə kimi ciddi problemlər yarana bilər və bəzi insanlar bunu başa 

düşə bilməzlər, buna görə də seçkilər çox sadə və şəffaf keçirilməlidir. 

Təkrar səs vermə - əlavə səs vermək demək olub bir əlavə kimi planın normal olmasına görə 

aparılır. Belə hallar bəzən plansız və ya təsadüfi də baş verə bilər. Bu həmçinin o zaman 

yarana bilər ki, məsul şəxs vəfat edir və ya vəzifəsini tərk edir və yaxud da ki, daha formal 

olaraq qalibin normal seçkilərdən sonra seçkilərdəki qanundankənar etdiyi hərəkətlərinə görə 

əvəz etmək üçün yarana bilər. 

Seçkilər haqqında yekun məsələlər – siyasi partiyalar haqqında gələcək dərslərdə gözdən 

keçiriləcək burda ümumiyyətlə seçkinin keçirilməsinin vacib olub olmamasına baxılacaq. 

Bəzi   ölkələrdə   vətəndaşlar   səs   verməyə   məhkumdurlar,   əgər   səs   vermək   iqtidarında 

deyillərsə onda gələcək seçkilər üçün də seçkilərdə iştirak etməkdən məhrum olurlar. 

Bu həmçinin məqsəd və nəticəyə görə bir misaldır. Xalq həqiqətən də mümkün qədər böyük 

tətil etmək istəyir ki, bu da ictimayyətin istəyinə ən yaxşı cavab olmaqla həmçinin  məmur 

seçiminin   qanuna   uyğunluğunu   təmin   edir.   Lakin   məcburi   seçim   etmək   diktaturanın   bir 

forması   olmaqla   camaata   məlumat   yollayırlar   ki,   bunu   mütləq   etməlisən.   Səs   vermək   bir 

şərəfdir, lakin bu şərəf də gərək xoşluqla olsun.

 16. SIYASI PARTIYALAR

Siyasi partiyalar insanların öz problemlərini müəyyən etmək üçün  bir vasitədir. Bununla onlar 

həmin problemlərini birlikdə həll etmək və ona görə tədbir görülməsinə əmin olurlar. Onlar 

seçkilərdə və hakimiyyət məsələlərində bir başa çox vacib rol oynayırlar.

Bundan başqa onlar hansısa müəyyən bir problemin üstünü örtmək məqsədilə az rol oynaya 

bilər və ya bunun üçün geniş bir platforma təqdim edə bilərlər. Maraqlıdır ki, siyasi partiyalar 

müntəzəm   surətdə   öz   mövqelərini   dəyişirlər.   Insanlara   olan   çağrışlarını   yeniləyirlər   və   ən 

-41-

---

vacib olan problemləri izləyərək ən ciddi məsələlərə qarşı təhrik edə bilərlər. Bu qərarsızlığı 

bilən   partiyalar   isə   buna   görə   daha   artıq   müqavimət   göstərə   bilərlər.   Onlar   mövcud 

təşkilatlardır, hansılar ki, bir çox vasitələrdən istifadə edirlər ki, buna nail olsunlar. Burada 

əsas güc onların əbədiləşdirilməsinə yönəlikdir.

Seçkilərdə  partiyalar   vəzifəyə   görə   fərdləri   xalqın   razılığı   ilə   təyin   edir   və   onların 

kampaniyalarını   müdafiə   edir.   Onların   məqsədi   namizədlərin   böyük   miqyasda   müdafiə 

edilməsidir.   Buna  aid  bir  fikir də  kimsə  bunu  səsə  qoymaq   istəyirsə   onda  gərək  sabit  bir 

partiyaya   keçsin,   belə   ki,   bir   çox   ölkələrdə   seçkiyə   başlamaq   üçün   davamlı   olan   yeni 

partiyalarda seçmə hüququ var.

Bütün   demokratik  dövlətlərdə   bir-  birindən   əsaslı  fərqlənən  siyasi   partiyalar   var.   İki  və  üç 

tərəfli sistemlər də mövcuddur (misal üçün ABŞ və Böyük Britaniya kimi) və hətda bundan çox 

olanlar da vardır. Bunlardan hansı strukturdan istifadə olunur, artıq onlar həmin ölkə və ya 

ərazinin   seçkilərə   görə   xüsusiyyətindən   asılıdır.   Kiçik   ölkədan   seçilmiş   biri     (ABŞ   da 

təmsilçiliklə Böyük Britaniyada Parlament üzvü) göründüyü kimi iki və ya üç partiyalı sistemə 

inteqrasiya edir. Bunun səbəbi daha artıq partiyaların mövcud olmasıdır və bu da ona geniş 

dəstək, böyük  səs və buna uyğun olaraq qələbə çalmaqda böyük  inam yaratmağa imkan 

verir. Belə bir sistemin qurulmasından sonra yeni partiyanın yaradılması da çox çətindir.

Çoxlu   təmsilçiləri  olan   böyük   ölkələrdə   olan   çox   partiyalı   sistem   mövcuddur.   Burada   səs 

vermə proporsional aparılır. Belə ölkələrin və Böyük Britaniya da daxil olmaqla hamısında Baş 

naziri olan parlamentli demokratiya mövcuddur. Proporsional səs vermə zamanı tərəflər səs 

vermədə topladığı faizə görə qaunverici orqanlardakı vəzifələri və həmçinin nazirlik vəzifəsinə 

qədər bölünürlər. Misal üçün əgər partiyalar otuz faiz toplayıblarsa bu onların həmin ərzidə 

otuz yer tutması deməkdir.

Bu sistem həmin ərazidə bütün yerlər üçün qalib çıxmış tək bir partiya üçün maneələr yaradır, 

əgər o az faiz toplayıbsa onda yenə də ətrafında çoxlu konkurensiyalar olur.

Bu cürə ölkələrdə proporsional səs vermə müxtəlif partiyalarla davam edir və başa çatır, eləcə 

də kiçik ölkələrdə parlamentdə təmsil olunmaq üçün kifayət qədər səs toplaya bilirlər. Bəzi 

ölkələrdə  səs   verməyə   görə  onların   üzləşməsi  üçün  minimal   bir  astana  da   təyin   edilir  ki, 

partiyaların  çox olması üzündən onların dövlət qanunu pozmamalarına və öz işlərini sona 

çatırdılmasına zəmanət versinlər. 

Namizədlər  Pariya   Siyahısında   qazanmış   olduğu   yerləri   doldururlar.   Bu   dünyada 

dəyişdirilərək müxtəlif çür istifadə edilir. “Qapalı siyahı” sistemində insanlar partiyalara daha 

effektiv səs verirlər, belə ki, siyahının əvvəlində yerləri bölüşdürən partiyalardan adı çıxanlar 

udurlar. “Açıq siyahı” sistemində müəyyən insanlar səsin əksəriyyətini udaraq yerləri tuturlar. 

Bundan başqa ən böyük yer tutmuş partiyalar Baş Naziri seçə bilərlər.   Çoxluq bunu qəbul 

etməsə onda bu adətən digər partiyaların koalisiyaları ilə təşkil edilməlidir.  

Baş  nazir   hakimiyyətin   başçısı   olduğu   üçün,   bir   çox   parlamentli   demokratik   dövlətlərdə 

prezident, yaxud da dövlətin başçısı var, baxmayaraq ki, bu vəzifə daha çox rəsmi xarakter 

daşıyır.   Dövlətin   başçısı   hakimiyyəti   və   həmçinin   aid   olan   ümumi   seçkiləri   təyin   etməklə 

-42-

---