Mövzu ətraf müHİTƏ ÇİrkləNMƏDƏn dəYƏn sosial-iQTİsadi ZƏRƏRİn müƏYYƏn olunmasi

2. Ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar illik iqtisadi ziyanın təyin olunması

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə ətraf mü­­hi­tin sanitar-gigiyenik vəziyyəti pisləşmişdir. Yer üzün­­də zərərli fəal qarışıqların təmərküzləşməsi sürətlə ar­tır və kənd təsərrüfatı sahələrinə güclü zərbə vurur.

Ətraf mühitin çirklənməsindən yaranan zərər üç ami­lin təsiri ilə formalaşır:

• 
  ətraf mühitin çirklənmə dərəcəsi ilə (təsir ami­li);
  
• 
  çirklənmənin neqativlərini qəbul edən ob­yekt­lə­rin sayı ilə (qəbul etmə amili);
  
• 
  ekoloji zərəri ifadə edən iqtisadi göstərici nor­ma­ları ilə (norma amili).
  

Təsir amilinə ümumi halda ətraf mühitə atılan zə­rər­­li mad­­dələrin miqdarı, konsentrantı və zərərliliyi aid­dir.
Qəbul etmə amilinə çirklənmə bölgəsinə düşərək onun neqativ təsirlərini qəbul edən obyektlər aid olur: ya­şayış məhəllələri; bitki və heyvanat aləmi; sənayedə əsas fondlar, nəqliyyat, rabitə və s.
Norma amillərinə isə elə iqtisadi göstəricilər aid olu­nur ki, bu normativlər təbiətdə və ictimaiyyətdə də­yər qiymətlərinin dəyişməsinə xidmət edir.
Ekoloji zərərin iqtisadi qiymətləndirilməsi özün­də üç mərhələni ifadə edir:

• 
  çirklənmənin xarakterinin tədqiqi (yığılan-tul­la­nan çirkləndirici maddələrin həcmi, onların kon­sentra­si­ya­sı, zərərliliyi və s.);
  
• 
  zərərin natural ölçüsünün təyini;
  
• 
  zərərin iqtisadi ölçüsünün təyini.
  

İqtisadi zərərin əsası kimi natural zərər qəbul edi­lir.
Zərərin natural ölçüsünün müəyyən edilməsinin nə­zəriyyə və təcrübədə aşağıdakı 4 geniş yayılmış üsulu möv­cuddur:

1. 
   çirklənməyə aid olmayan amillərin ləğv edil­mə­si üsulu;
   
2. 
   təcrübənin nəticəsindən asılı olan üsul;
   
3. 
   kombinasiya edilmiş (birləşdirilmiş) üsul;
   
4. 
   birbaşa hesablama üsulu.
   

Çirklənməyə aid olmayan amillərin ləğv edil­mə­si üsu­lu nəzarət rayonunun (şərti olaraq) seçilməsinə və onun xarakteristikasına əsaslanır. Belə ki, digər amil­lər (çirk­ləndirici amillərdən başqa), nəzarət və çirk­lən­miş ra­yonların qəbul etmə səviyyəsinə təsiri təqribi ola­raq götürülür. Çirklənmiş və nəzarət rayonlarda qəbul etmə gös­təricilərinin səviyyə fərqi bu rayonlar üzrə çirk­lənmə sə­viyyələrinin fərqi kimi izah olunur.