Milliy ideologiya

 

18 

Mo`ldiregen qip-qizil sharap, 

Su`yisken ha`m ishkenlerden, 

Du`n`yada Kim bar baxitliraq. 

 

Ja`nede aytqanday babalar, 

Eske al, qanli sawashlar. 

Sebebi jen`isler shag`inda 

Qaharmanlar qudayday siylanar. 

 

Aqirg`isi shin qa`lbimdegi ko`zler, 

Jawizliqqa qatti na`fretlener, 

Sebebi go`zzaliq bizin` dostimiz, 

Jawlasimiz barliq na`kasler. 

 

Ardaqlasan` usi to`rt ku`shti, 

Da`slepki ta`biyatinda ha`m yoshli, 

Sonda sen ha`m Xafizge uqsap, 

Xaliq yadinda o`lmeysen` ma`n`gi. 

 

(Avtordin` orisshadan ta`rjimasi)   

             

Yamasa  XVIII  a`sir  aqirindag`i  Frantsiyadag`i  a`melge  asirilg`an  inqilob  da`wirindegi  insan  ha`m 

puxara xuqiqlari deklaratsiyasi qabil etilgen. Onda shaxs erkinligi, so`z ha`m matbuot erkinligi, ideyalari 

ortag`a  taslang`an.  Bugingi  kundede  sol  ideyalar  uliwma  bashariy  qadriyatlarg`a  aylanip  ketti.  Sonin` 

ushin  xuqiqiy  demokratiyaliq  ma`mleketshilik  jolinda  rawajlanip  atirg`an  ma`mleketler,  sonin`  ishinde 

xalqimizda a`ne sol maqsetlerge erisiwdi o`z taraxiyatinan ustivor ma`seu`lelerinen dep esaplanadi. 

   Miliy  ideyanin`  joqlig`i  yaki  onin`  krisizligi  xaliq  ha`m  ja`miyet  o`mirinde  ha`lsiz  ta`sir  etedi. 

Misali  bizin`  jurtimizg`a  XII  a`sirde  Shin`g`isxan  bastirip  kelgeninde  XIX  a`sirdin`  aqirinda  patsha 

Rossiyasi  jawizliq  etkenindede  xaliqti,  uatanparuar  ku`shlerdi  bir  ideya  astinda  birlestire  almadi. 

Na`tiyjede xalqimiz basqinshilar zulimina duwshar boldi. 

2. Buzg`inshi ideyalardin` insaniyatqa ziyanlari. 

 

Ideya ha`m ideologiya xaliqtin` erkin insanparvarloq ha`m taraxiyat printsiplerin o`zinde qamtimasa, 

ja`miyette  ideyaliq  bosliq  payda  bolip  olardin`  ornin  ziyanli  ideya  ha`m  ideologiya  iyeleydi.  Bug`an 

pu`tin-pu`tin  xaliqlardi  jalg`an  uadeler  menen  aldap  ja`miyetke  jekke  hu`kimdarliq  etip  alg`ani  misal 

boladi. 

Ma`selen XX a`sirdin` baslarinda Rossiyada bol`shevik q0 jillari Germaniya ha`m Italiyada Fashizm 

a`ne sonday jol menen ha`kimiyat basina keldi. Bunin` na`tiyjesinde SSR aymag`inda qanshadan qansha 

qaysi urislar, reyimiz qatag`anliqlar sadir boldi, dun`ya jaxanurisin bastan keshirdi. Millionlap adamlar 

qurban boldi, qanshadan qansha shaharlar uayran boldi. 

2. Tsivilizatsiya tariyxinda taraxxiyatqa xizmet etiwshi ideyalar. 

Tsivilizatsiya tariyxinda  tinishliq, dosliq, tatiwliq ha`mkarliq, o`z-ara ma`deniy mulaqat tariaxxiyat 

ushin  xizmet  qilatug`in  ideyalar  bolip  kelgen.  Bugingi  ku`nde  bul  ideyalardi  ha`melge  asiriwda  turli 

qurallar  qa`liplesken.  Misali  jaxan  da`rejesindegi  sport  jarislari,  ilimiy  ma`deniy  anjumanlar,  xaliqlar 

---

 

19 

da`rejede ha`melge asirilg`annan insanparvarliq ha`m qayirliq ta`g`dirler, tinishliq jolindag`i ha`mkarliq 

baylanislar solardin` ishinle. 

Juwmaqlap aytqanda adamzattin` erte erteden-aq ideyag`a qarsi ideya, pikirge qarsi pikir, jahalatqa 

qarsi  marifat  penen  gu`resiw  ta`jriybesi  tariyxtin`  o`zgermes  nizamlig`i  bolg`ani  ushin  bu`gingi 

taraxxiyat  da`wirde  ha`m  dolzarb  a`hmiyetke  iye.  Dun`yada  taraxiyatparvar  ha`m  insanparvar  ku`shler 

buni  teren`  an`lap  jan`a  a`sirde  uayranshiliq  mafkuralardin`  hu`kimdarlig`in  jahalat  ha`m 

axidaparastliqqa jol bermey bilimlilik giyalardi birlesiw jolinda birlesedi. 

---

 

20 

3. Mifologiyaliq  ideyalar, olardin`  ideologiyag`a  ta`siri 

Reje 

1. Mif degen  ne. Mifologiya ja`miyetler  taraxxiyatinin` to`men  basqishinda a`lem haqqinda ko`z 

qaraslar  

2. Miflerdin`  tiykarg`i tu`rleri 

3. A`lem ha`m  onin`  haqqinda da`lepki  apsanalar ha`mde  ilimiy haqiyqatlar 

4. Adamlardin`  miflerdi  haqiyqatliq penen  salistiriwinin` payd boliwi  

5. Turan  mifologiyasi ha`m onin` tu`rkiy  qa`wimler  turmisindag`i orni  

 

Tayanish tu`sinikler 

Mif,    mifologiya,    tu`rleri,  Kayumars,  a`lem,  Adam,  haywanatlar,  quslar,  payg`ambar,    bayiwli 

qarlig`ash,  ush du`n`ya,  zarostrizm, ku`n, ay  juldizlar, turan, O`zbekstan, Qaraqalpaqstan 

Filosofiyanin`  hasli  yamasa  baslamasi  geyde  mifologiyaliq  bo`rtiklerdin`  ishinde  jasirinadi. 

Sonliqtan  oni  «Filosofiyanin`  aldi»,  «birinshi  metoifizika»  dep  atag`an.  Aristotel`din`  aytiwinsha 

miflerdi  su`yetwg`in  ha`m  shig`aratug`in  Adam  belgili  bir  da`rejede  filosof.  Sebebi  danaliq  sebeplerdi 

analizlewden  turadi.,  al  mifler  ta`biyat  qubilislarinin`  sebebin  tu`sindiredi.  III-VI  a`sirlerde 

neopolotnikler  mifler  filosofiyasi  qanday  shinliqti    aytsa  miflerde  sonday.  Zevs  qudayi  en`  birinshi 

baslama Afina 

–

 danaliq h.t.b. 

Batis  Evropadag`i  patshalar  (buring`i  )  ertedegi  grek  filosoflari  Mifke  bolg`an  ko`z  qaraslari 

o`zlestirip  oni  tariyxiy  iskerlerdi  qudaylastiriw  dep  esaplaydi.  (Misali  Zevs  quday  emes, 

qudaylastirilg`an  patsha).Ta`biyat  qubilislarin  qudaylastiriw  (Zevstin`  Gera  menen  tartisi  jilliliq  ha`m 

suwiqliqtin` gu`resi) yamasa tu`siniklerdi abstraktilew (Zevs Kronostin` balasi emes taza aqildin` balasi) 

Bir ilimpazlar  Mifte ertekke aylang`an tariyxti, ko`rse ekinshisi tariyxqa aylang`an ertekti ko`rdi. 

Mif  sebeplilikti  tu`sindiriw  funktsiyasina  iye.  Sebebi  Adam  ol  qalay  payda  boldi  degen  sorawdi 

qoyiwg`a tirisadi. Mif sonnan payda boladi. Ol qalay degen sorawdi  ha`mmemizde qoyamizg`oy. Mif 

ne sebep, qalay boldi degen sorawlardag`i juwap beriwshi a`n`gime. 

Demek Mif adamnin` sanasinda qubilislar arasindag`i sebepli baylanists birinshi ko`rsetken. 

Mifti  do`retiwshi  ha`r  qiyli  ta`biyat  ha`m  ja`miyettegi  zattardi  ha`m  qubilislardi  qiyaslarin  ha`m 

olardin` o`zgeriwlerinen juwap izleydi. 

Bushmanlar  «Ay  qaydan  payda  boldi»  degen  sorawg`a  jawinnan  keyin  koldun  Ottin`  qasinda 

otirdi.  Xo`llengen  sandalin  sheship  otqa  juda  jaqin  qoydi.  Qarasa  bir  sandali  ku`lge  aylang`an, 

ekinshisinin`  jarimi  jang`an.  Ol  ashiwlanip  yarimi  jang`an  sandalin  joqarig`a  ilaqtiradi.  Ol  joqari  usha 

beredi, tu`ngi aspang`a deyin uship Ay bolip aldi deydi. 

Geypara  ilimpazlar  bunday  miflerdi  ertek  dep  esaplaydi.  Sebebi  olar  kul`t  penen  baylanisli  emes 

dep  tastiyqlaydi.  Bul  naduris.  Ol  fantastikaliq  a`n`gime  mifke  tiyisl  sebebi  onda  ertekke  tiyisli  emes  

sebeplilik (etnologiyaliq) belgileri bar. 

Entologiya (ertedegi grek so`zi (apta-sebep)degen so`zden shiqqan. Onda negedur oni etnografiya 

menen almastirg`an. 

Mifler  ertedegi  babalar  da`wirinde  ta`biyattan  tis  maqluqlar  ha`m  kisiler  ha`m  olardin`  ta`biyat 

ha`m  ja`miyet  ta`sirin  ko`rsetse,  ertekler  xayuan  ha`m  adamlardi  bir  belgisiz  waqitlardag`i 

qaharmanlardin` priklyuchenieleri,basinan o`tkergenleri aytiladi. 

Mifti islewshi o`zinin` oylap tapqanlig`ina isenedi, al ertekshi isenbeydi. 

---