21
Eger Adam miftegi obrazlar real jasap, jasaytug`ing`a ha`m og`an ta`sir etiwge boladi dep isense
onda ol dinshil. Misali xaywannin` su`wretin salip oni nayza menen shanishsaq, nege onin` o`zi
shanishpaydi.
Eger Adam oni fantaziya jemisi dep og`an g`a`rezsiz ekenligin sezse olar iskusstvo obrazina
aylanadi.
Sonliqtan mifologiyaliq peyzaj ha`m syujet kul`tliq a`hmiyetke iye belgili dinnin` sferasin
kirgiziwge bolmaydi. Sebebi din ta`biyattin` joqari dun`yag`a ha`m ruxqa ha`m qudayliqqa ha`m olarg`a
tabinadi.
Ertedegi grek mifleri klassikaliq ja`miyetke deyingi sananin` u`zliksiz bo`legi bolip so`ylew
protsessinde payda bolip fol`klorliq janrg`a kiredi. Ol qosiq penen, muzika menen taniwg`a baylanisli.
Auuel bul dun`yag`a bir qus keltirdin`
Jerdegi ju`zin ja`ne menen toltirdin`
Keyin sol qusti ashtan o`ltirdin`
Kimlerge payanli bolg`an dun`yasan`
deydi qaraqalpaq fol`klorinda
2. Miflerdin` tu`rleri
Mifler so`z benen, pontomimoda, su`wretlerde ko`rinip olar tek aytilmaydi, sa`wlelendiriledi.
Keynirek rawajlang`an qa`wimlerde miflerdin` qospali tsiklleri ushirasadi. Etnologiyaliq
–
geypara
zatlardi ha`m ta`biyat qubilislarinan kelip shig`iwi (jer haqqinda) kosmotologiyaliq (ko`k o`giz)
etnologiyaliq
–
olardin` keleshegi haqqinda mifler bar.
Mif grek so`zi (mitnos grekshe skazanie) ruwhiy ma`deniyatliliq ertedegi formalarinin` biri.
Adamdi ha`m dun`yani jaratiw haqqinda kosmotologiyaliq miften basqa, adamdi, ta`biyatti
haywandi qudaylastiriwdag`i miflerde jasaydi. Mifologiya ja`miyettegi belgili bir normanni saqlawda,
da`stu`rlerdi jetkizip beriw siyaqli funktsiyani orinlap a`hmiyetli ma`deniy ha`m sotsialliq xizmet
atqarg`an. Da`stu`rden shiqqan ha`r qiyli ha`reketler qaralang`an. Ma`deniyatti miflerdin` qaldiqlari
(sueverie) irimdi qa`dirlew, pal ashiw, qa`dem jaylarg`a, tabiniw, diniy iskerlerge, poinsimvollarg`a
tabiniwda ko`rinedi.
Ruwhiy do`retpelerde ta`biyattin` adamnin` kelip shig`iwi haqqinda mifler a`hmiyetli orindi tutadi.
Tariyxiy rawajlaniwdin` ertedegi da`wirinde mifologiya ta`biyatti ha`m ja`miyetti tu`siniwdin` usili
boldi.
Mifologiyaliq maqul (qudaylar periler, ajayiplar) ta`biyat ku`shleri ko`rsetiwshi edi. Mifler
zatlardin` barisi, batirlardin` islerin aldin ala aniqlaydi.
Mifte simvol u`stemlik etedi. Misali arislan- ku`sh, tu`lki hiyleker, g`arg`a beda (jamanliq).
Ilim miflerde kosmotologiyanin` kelip shig`iwi sebeplerinin` ko`p ekenligin ko`rsetip onin` anaw
yaki minaw qa`wimlerdin` xaliqlardi konkret turmis jag`daylarinan shig`atug`inlig`in ko`rsetedi.
Atawda jasawshilar dun`yanin` payda boliw qursalliqti tawdin` eteginde jasaytug`inlarimizdi basqasha
tu`sinedi. Atawshilar o`zinin` do`geregindegi sheksiz ten`izdi ko`rip da`slep barliq jer suwdan turg`an
ulli birinshi ten`iz keyin jer su`n`gip shiqqan. Kerisinshe taw etegindegiler baslang`an da`wirde jer
pu`tkilley jalan`ash edi sahra, edi ol suwdin` astinan shig`iw menen, jawin menen o`nimdarli boldi.
Polinezeziya atawlarindag`i jasawshilardin` mifi boyinsha da`slep ten`iz, rif ha`m rakovinalar boldi
dese, Afrika qa`wimlerinin` mifi boyinsha kewip qalg`an sahra deydi.
Avstraliyaliqlardin` mifinde ku`n ha`m ay jaratilg`an emes, al jerdegi maqluqtin` og`an aylaniwi.
Olar ku`n hayal ekenligine isenip, ol ot bolip jang`an bas penen aspang`a otli jaling`a aylang`an.
22
Adamlar ta`biyat u`stinen hu`kimlik su`riw ushin onin` zailarin qubilislarinin` kelip shig`iwin
biliw kerek. Indoneziyada jawindi yamasa jalinnin` za`ru`rligi ushin koldun olar qaydan shiqqani
haqqinda miflerdi aytip qollaydi.
Ko`pshilik kosmotologiyaliq mif ta`biyat stixiyasin zaklinanie (g`arg`awg`a)din` bo`legi bolg`an.
Bizin` eramizdan 312-311 jillarinan burin «Ra qubilislarin biliw ha`m Anopani jen`iw kitabinda dg`slep
dawillardi, ha`m shaqmaq shaqqan» jamg`irdi g`arg`ag`an. Vaviloniyada tis auirg`anda aq zat penen
aralastirilg`an smolani tiske basadi solardi uzaq zagovor oqilg`an. Onda qalay etip quday aspandi jaratti,
aspan-jerdi, jer-da`r`yalardi, da`r`ya-kanallardi, kanallar ilaydi, ilay-ku`rtlerdi, qurt qalay tasqa tu`sti.
Zagovor (dua qurtqa qaratilip) «Seni Ea quday urg`an» dep tamamlaydi.
Ea` da`slep adamlar qudaylardi o`zinin` obrazi ha`m uqsasi etip tu`sindirgen burin olardi
haywanlar tu`rinde tu`sindi. Geypara xaliqlardin` mifinde jerdi Mamont du`zgen, indeetsler tasbaqa,
Afrika qa`wimlerde ulli siir.
Geypara xaliqlardi ajayip haywan, yarim-drakon, yarim-adamda shiqqan. Onin` denesi aspan asti,
denesi jer, su`yekleri- taw, qani ten`iz ha`m da`r`ya, ko`zi ku`n ha`m ay, tisi jartas ha`m taslar, shashi
tog`ay boldi deydi.
Avstraliyada kenguru- birinshi baba og`an iytler hu`jim etken oni bolsa bo`lek etip taslag`an.
Onin` bawri- xolm usturt, terisi-skala, su`yegi tas h.t.b. Arqa Amerikadag`i indeetslerde olardin` to`temi
it da`wler ta`repinen jaratilip onnan da`r`ya payda bolg`an.
Orta a`sirdegi miflerde do`retiwshi quslar ko`birek aytiladi. Ertedegi Egipette qus qudayi Ra qus
obrazinda maskali shig`ip jerdi ha`m aspandi jaratti. Onin` balasi Gora lashin menen ten`lestiriledi. Al
Qitaylar ku`ndi altin qoraz benen ten` ko`rdi.
Arqa indeetsler ha`m sheber xaliqlar bu`rkit ku`nnin` ottin`, jasinnin` iyesi ha`m hu`kimdari.
Shamanlardin` atasi, ja`rdemshisi ha`m mug`a`llimi.
Qaraqalpaqlarda a`wel bu dun`yag`a bir qus keldi deydi. Bayuli
–
dos bolayiq ekewmiz.
Sulayman payg`ambarg`a na`siyati.
Zarastrizmde qorazg`a qu`diretligi oni ku`n nuri dep esaplaw ma`nistin` kul`ti Axura Mazda
masxti jaqti dep esaplawi bar.
Suw
–
dun`yanin` besigi. Suw ha`m ot adamlardin` kewline u`lken ta`sir etken hesh bir qa`wimde
suwdi hu`rmetlemegen ha`m barliq tirishiliktin` anasi dep, onin` tazalawshi ha`m emlewshi ku`nnin`
silang`ani joq. Suw joq bolsa jer joq, jer joq bolsa o`mir joq degen xalqimiz. Jer ko`k o`gizdin` ko`k
o`giz ten`izdegi ilaqanin` u`stinde deydi bizde mif bar.
Ot ertedegi adamzattin` birinshi siying`ani. Onda janiw protsessi emes tiri na`rse jalinnin` iyesin
ko`rgen.
Biraz miflerde hayal- do`retiwshi quday indeetsler da`slep suw bolg`an, biraq taslardin` anasi ay
menen jasap turg`anda, ku`nge aydag`an, o`z hayuanlardi onnan keyin qizdi jaratqan onnan birinshi
adamzat urpag`i payda bolg`an deydi.
Matrixatti xanlar haqqinda mifler ko`p bolsa patriarxati ol keyinge su`rilgen.
3. Elem ha`m adam haqqinda da`slepki afsanalar ha`mde ilimiy haqiyqatlar.
A`iyemgi adam du`n`yanin` payda boliwin adamlarda yamasa su`t emiziwshilerdin` payda
boliwi ha`m tuwiliwi menen baylanistirg`an. Dun`ya jaratilmag`an al mayekten shiqqan. Aspannin`
do`n`gelek ko`k jasil, kun ay adamlarg`a mayek siyaqli ko`rinedi. Onday mifler ko`p xaliqlarda
ushirasadi.