Milliy ideologiya



Yüklə 0,58 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə12/39
tarix26.09.2018
ölçüsü0,58 Mb.
#70538
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   39

 

25 


A`iyemgi  adamlarda  materialliq  penen  materialliq  emestin`  arasinda  ayirmashiliq  bolmadi. 

Denenin` ha`m jandi qarsi qoyiwda bolmadi. Ko`p waqitlarg`a deyin zatlardi janli jansiz depte bo`lmedi. 

Joqarida  adamlardin`  denesinde  denesi  bar  kishirek,  onin`  kishkene  kopiyasi  dep  oyladi.  Ko`pshilik 

qa`wimler  jandi  qustin`,  tishqannin`,  ha`rre,  gu`belke  qurt,  jilan  tu`rinde  tu`sindi.  Ertedegi  tu`rklerdegi 

Alan Goanin` nurdan ju`kli bolip shimshiq sipatindag`i jigitten ha`mledar boliwida usig`an uqsas. 

Adamlar onda bir neshshe Jan bar dep isenedi. Misali yakutlar ko`len`kedegi, dem aliwdag`i, 

aqildag`i  janlar.  Sonliqtan  geypara  xaliqlardi  ko`semnin`  ko`len`kesin  basiwg`a  yamasa  og`an  o`tkir 

zatti taslawg`a bolmaydi. Ob da`r`yasinin` boyindag`i ugrilar erkeklerde bes jan, hayallarda to`rt Jan bar 

dep  esaplaydi.  Bizlerde  qizdin`  jani  qiriq  degende  sonnan  qalg`an  bolar.  Bul  ma`selede  anemizm 

haqqinda  aytiliwi  ketek.  A`iyemgi  adamlarda  diniy  inanimlardin`  boliwina  qaramastan  stixiyali 

materialistler  boldi.  O`ytkeni  olar  rux  bolmastin`  aldinda  degen  tu`sinik  bolmadi.  Dun`ya  materialliq 

edi. Xa`tteki o`lgenlerdin` jani denelik tiykarda olardi awqatlandiriw ha`m suwg`ariw kerek dep oyladi. 

Misali bizde iye shig`ariw, ha`m t.b. onda adamlar bolmisti sanadan mateniyani oylawdan bo`lip almadi 

barliq ta`biyat bolmis retinde qabil etildi. Lekin ol stixiyasiz sana boldi. 

Adamlardin`  qatal  o`gey  ta`biyattin`  u`stinen  birinshi  jen`isinen,  ilimnin`  texnikanin` 

zachatkasi arqali dun`yani materialistlik ruwhiy o`zlestiriwden basladi. Adamnin` haywannan bo`lingen 

basli talabi ol biliwge talap£Barliq adamlar o`z ta`biyati boyinsha bilimge umtiladi» dep jazdi Aristotel` 

«metoifizikasindaÚ. 

Adamladin` o`ndirislik praktikasi, miynet qurallarin tayarlaw, u`ylerin sog`iw onin` biliminin` 

o`siwine mu`mkinshilik beredi. 

Ottin`  tabiniwi  sananin`  rawajlaniwi  ushin  juda  u`lken  rol`  atqardi,  jariq  jasin  onin`  so`nip 

baratirg`an  shoqqa  shaqani  salg`annan  keyin  payda  boliwi  oni  mayda  ku`yinge  aylaniwi,  onin`  tu`tini, 

bunin`  ha`mmesi  rawajlaniwdi  ha`lsizlik  etip  atirg`an  aqildi  jetilistirdi.  Otti  o`shirmewge  g`amqorliq, 

onin`  bir  jerden  ekinshi  jerge  ko`shiriw  ha`m  otti  paydalaniw  adamnin`  haywannin`  pu`tkilley 

ayirmashilig`i  ha`m  onin`  «Menin`£  tastiyiqlawg`a  alip  keldi.  Bul  jerde  «Otqa  barg`an  qatinnin`  otiz 

awiz so`zi bar» degen naqildi ha`m otti saqlaw, ma`selesi, ma`n`gi ot siyaqli tu`siniklerge toqtap o`tiw 

za`ru`r. 

Bilimnin`  baslang`ish  formasi  miynet  qurallarin  islew  ha`m  oni  paydalaniw.  Adamg`a  tasti 

ilaqtirmastan burin go`zlew kerek  ekenligin ta`jriybe bildirdi.  

Ma`deniyat tariyxshilari belgili da`rejede a`yiemgi adamlar otti payda qilip fizik rolin, tamaq 

tayarlaw  ushin  ximik  rolin,  jarani  tan`iw  ushin  xirurgi,  taularin  taslarin  biliw  arqali  geograf,  barmaq 

penen sanaw arqali matematikte boldi. Misali mergenler haywannin` iyisi boyinsha an`shiliq isler edi. 

Meditsinada  ilimnin`  izleri,  birge  jurdi.  Papuaslar  basqa  massajdi  juda  jaqsilap  islep 

awirg`andi toqtatadi. Eger ol payda bermese man`laydi tili pol jerden jawiz maqluqtin` shig`iwin kutedi, 

geypara afrikan ellerinde bas awiriwin cherepti buziw arqali emlegen. Solay etip «jawiz duxti» quwg`an. 

A`sirese  psixikaliq  awiriw  emlew  ushin  qollang`an.  Basta  ashqan,  onda  awiriw  o`lmes,  psixikaliq 

pripidkiler toqtag`an. 

Animizm,  to`temizm,  magiya  adamnin`  kelip  shig`iwi,  ko`p  sanli  dun`ya  haqqinda  ko`z 

qaraslarin  burmaladi.  Avstraliyaliq  miflerde  adamlardin`  haywanlar  menen  ten`lestirip  burin  Adam 

xaywan  bolg`an  dep  tu`sindirdi.  Mu`mkin  ha`r  qiyli  qa`wimlerdin`  miflerinde  yarim  haywan,  yarim 

Adam, yarim baliq degen tu`siniklerden adam haywanlar du`n`yasinan shiqti degendi bildiredi. Adamdi 

maymillar menen baylanistirip ol da  adam tek quliqtan so`ylemeydi, so`ylese so`zsiz oni jumis islewge 

ma`jbu`rleydi dep tu`sinedi. 



 

26 


«  Adam  xaywannan  sonni  menen  ajiraladi.  Geyde  aspang`a  qarap  qoyadi».  Juldizli  aspan  jil 

awisiwi, ma`wsim jumis kunnin` ha`reketi menen jumis issledi. Aziya ellerinde sharwalar issi klimattin` 

tu`nde  ko`ship  ju`rgende  ay  olarg`a  jol  ko`rsetti.  Sonliqtan  yarim  ay  musilmanlardin`  mahaddes  

emblemalari boldi. Adamlar uaqitti ayg`a qarap o`lshewdi u`yrendi. Orislarda mesyats-ay delinse, bizde 

jan`a ay, ayliq degen so`zlerde sonin` menen baylanisli. 

Erteden-aq adamlar aspandag`i juldizlardin` ha`reketin baqlag`an ha`m oni tabatug`in bolg`an. 

Temur qazaq (polyarnaya zvezda) bilgen ol basqa juldizlar arasinda qozg`almaydi ha`mme waqit arqani 

ko`rsetedi ha`m suwiq samal esetug`in jaqta turadi. 

O`lgennen  keyingi  o`mir  aspanda  boladi  degen  tu`sinik  keyin  o`lgen  ko`semlerdi  jawdin` 

to`besine  jerlew  menen  baylanisli  bolg`an.  Vavilon  qudaylari  tawlarda  jasag`an.  Ertedegi  grek 

panteonlari Olimpiya taularinda, bibliyadag`i yaxve qudayi Sinap tawinda jasag`an. 

Adamlar o`lgenderdin` jani kunge ketedi ha`m sonda juldizg`a aylanadi. Kunnin` kul`ti patsha 

qudaylastiriw  menen  baylanisli.  Meksika  basshilari  FrantsuzKiroli  Lyudovig  XIV  o`zlerin  kun  dep 

esaplap o`zin bayraqta sa`wlelendiriwdi tapsirg`an. Chingis xannin` atinda geyparalar  «Shindag`i  kun» 

dep joriydi. 

A`yiemgi obshinaliq idirap ja`miyet payda boliw menen u`stemlik etiwshi  diniy isenimlerine  

qarsi  ha`reketler  koldunlardin`  shamanlardin`  oylap  tapqanlarina  ha`m  amulet  talismanlarg`a  kritika 

payda bola basladi. 

Arqa  amerikadag`i  indeetslar  do`retiwshi  haywan    haqqinda  onin`  menen  qarsilasip  onnan 

aspang`a  biygirek  ko`terilgenligi  haqqinda  onin`  ko`rsetpelerine  narazilig`i  haqqinda  a`n`gimeler 

ushirasadi. 

Sonda  mifler  bar  koldunlarg`a  jretslerge  qarsi  shig`ip  olardi  aspandag`i  qudaylarin  joq 

qiliwg`a  atlang`ani  haqqinda.  Misali  Aziyanin`  Sumatra  atawinda  dayaklar  «bir  waqitta  jerde  batir 

ku`shli adamlar jasag`an. Olar qudaylardi joq qiliwdi sheshken. Biyik tawg`a ko`terilip ol jerden sabaq 

oqlarin  aspang`a  atqan.  Oq  tiygen  qudaylar  jerge  qulag`an  olardi  u`lken  shoqparlar  menen  o`ltirip 

taslag`an» delinedi. 

Barliq  haliqlarda  quday  menen  gu`resiwshiler  haqqinda  ertekler  (skazaniya)  bolip  olar  « 

miynet ha`m ma`deniyat» batirlarinin` belgishinde kiritedi. Misali ertedegi qitay mifinde buntur gun` vo 

dun`yani suw basiwi da`wirinde qudaydan jasirin onin` erkinen tis adamlarg`a ja`rdem beriwdi oylag`an. 

Suw  basqini  aspang`a  deyin  quyilg`an  uaqitta  aspannin`  buyrig`in  kutpnsten    o`zi  o`sip  turg`an  jerde 

urlang`an    ha`m  suw  basqinnin`  jolin  bo`kegen.  Ol  ushin  «gun`  qudaydin`  ha`mirine  qarsi  boldi  dep 

o`ltirgen». 

Iranlilardida, arablarda ha`m basqa haliqlardin` afsanalarinda batirlar aspang`a uship qudaylar 

menen urisqan. Irannin` key kaus patshasi aspandi jaulap aliwdi oylag`an. Key kaus taxtqa to`rt ku`shli 

bu`rkitti    baylap  og`an  otirip  uzin  tayaudi  bu`rkitlerdin`  u`stine  ettin`  bo`legin  baylag`an.  Bu`rkitler 

keyin  jerge  kelgen.  Afsanalarda  Sulayman  patsha,  Aleksandr  Ullilardi  bu`rkitte  troya  menen  aspang`a 

ushqan ha`m qudaylar mene urisqan. 

Fol`klorda adamlardin` bolmisti filosofiyaliq tu`sinikke jol izlew izleri bar. Dun`yani sheksiz 

ag`imda,  baslang`ish  keyninde  joqlig`i  dun`yanin`  o`zgermli  ha`m  qarama-qarsi  ekenligine  qaratilg`an 

oylar  payda  bolg`an.  Demek  fol`klorda  ele  o`zinin`  jeke  formasin  tappag`an  filosofiyaliq  tariyx  aldi 

mazmuni ushirasadi.     

 O`zbek  xalqinda ha`m qaraqalpaq xalqinda minaday ertek  mifke aylang`an.  Jilan Sulayman 

payg`ambarg`a  qandayda  bir  xizmet  qilg`an.  Payg`ambar    jilannin`    ha`r  qanday    iltimasin  tilegin 

orinlawg`a    ua`de  etken.  (Mu`mkin  eski    miflerde  payg`ambar  emes  qudaylardin`  bireui  de  boliwi.  Al 




Yüklə 0,58 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   39




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə