25
A`iyemgi adamlarda materialliq penen materialliq emestin` arasinda ayirmashiliq bolmadi.
Denenin` ha`m jandi qarsi qoyiwda bolmadi. Ko`p waqitlarg`a deyin zatlardi janli jansiz depte bo`lmedi.
Joqarida adamlardin` denesinde denesi bar kishirek, onin` kishkene kopiyasi dep oyladi. Ko`pshilik
qa`wimler jandi qustin`, tishqannin`, ha`rre, gu`belke qurt, jilan tu`rinde tu`sindi. Ertedegi tu`rklerdegi
Alan Goanin` nurdan ju`kli bolip shimshiq sipatindag`i jigitten ha`mledar boliwida usig`an uqsas.
Adamlar onda bir neshshe Jan bar dep isenedi. Misali yakutlar ko`len`kedegi, dem aliwdag`i,
aqildag`i janlar. Sonliqtan geypara xaliqlardi ko`semnin` ko`len`kesin basiwg`a yamasa og`an o`tkir
zatti taslawg`a bolmaydi. Ob da`r`yasinin` boyindag`i ugrilar erkeklerde bes jan, hayallarda to`rt Jan bar
dep esaplaydi. Bizlerde qizdin` jani qiriq degende sonnan qalg`an bolar. Bul ma`selede anemizm
haqqinda aytiliwi ketek. A`iyemgi adamlarda diniy inanimlardin` boliwina qaramastan stixiyali
materialistler boldi. O`ytkeni olar rux bolmastin` aldinda degen tu`sinik bolmadi. Dun`ya materialliq
edi. Xa`tteki o`lgenlerdin` jani denelik tiykarda olardi awqatlandiriw ha`m suwg`ariw kerek dep oyladi.
Misali bizde iye shig`ariw, ha`m t.b. onda adamlar bolmisti sanadan mateniyani oylawdan bo`lip almadi
barliq ta`biyat bolmis retinde qabil etildi. Lekin ol stixiyasiz sana boldi.
Adamlardin` qatal o`gey ta`biyattin` u`stinen birinshi jen`isinen, ilimnin` texnikanin`
zachatkasi arqali dun`yani materialistlik ruwhiy o`zlestiriwden basladi. Adamnin` haywannan bo`lingen
basli talabi ol biliwge talap£Barliq adamlar o`z ta`biyati boyinsha bilimge umtiladi» dep jazdi Aristotel`
«metoifizikasindaÚ.
Adamladin` o`ndirislik praktikasi, miynet qurallarin tayarlaw, u`ylerin sog`iw onin` biliminin`
o`siwine mu`mkinshilik beredi.
Ottin` tabiniwi sananin` rawajlaniwi ushin juda u`lken rol` atqardi, jariq jasin onin` so`nip
baratirg`an shoqqa shaqani salg`annan keyin payda boliwi oni mayda ku`yinge aylaniwi, onin` tu`tini,
bunin` ha`mmesi rawajlaniwdi ha`lsizlik etip atirg`an aqildi jetilistirdi. Otti o`shirmewge g`amqorliq,
onin` bir jerden ekinshi jerge ko`shiriw ha`m otti paydalaniw adamnin` haywannin` pu`tkilley
ayirmashilig`i ha`m onin` «Menin`£ tastiyiqlawg`a alip keldi. Bul jerde «Otqa barg`an qatinnin` otiz
awiz so`zi bar» degen naqildi ha`m otti saqlaw, ma`selesi, ma`n`gi ot siyaqli tu`siniklerge toqtap o`tiw
za`ru`r.
Bilimnin` baslang`ish formasi miynet qurallarin islew ha`m oni paydalaniw. Adamg`a tasti
ilaqtirmastan burin go`zlew kerek ekenligin ta`jriybe bildirdi.
Ma`deniyat tariyxshilari belgili da`rejede a`yiemgi adamlar otti payda qilip fizik rolin, tamaq
tayarlaw ushin ximik rolin, jarani tan`iw ushin xirurgi, taularin taslarin biliw arqali geograf, barmaq
penen sanaw arqali matematikte boldi. Misali mergenler haywannin` iyisi boyinsha an`shiliq isler edi.
Meditsinada ilimnin` izleri, birge jurdi. Papuaslar basqa massajdi juda jaqsilap islep
awirg`andi toqtatadi. Eger ol payda bermese man`laydi tili pol jerden jawiz maqluqtin` shig`iwin kutedi,
geypara afrikan ellerinde bas awiriwin cherepti buziw arqali emlegen. Solay etip «jawiz duxti» quwg`an.
A`sirese psixikaliq awiriw emlew ushin qollang`an. Basta ashqan, onda awiriw o`lmes, psixikaliq
pripidkiler toqtag`an.
Animizm, to`temizm, magiya adamnin` kelip shig`iwi, ko`p sanli dun`ya haqqinda ko`z
qaraslarin burmaladi. Avstraliyaliq miflerde adamlardin` haywanlar menen ten`lestirip burin Adam
xaywan bolg`an dep tu`sindirdi. Mu`mkin ha`r qiyli qa`wimlerdin` miflerinde yarim haywan, yarim
Adam, yarim baliq degen tu`siniklerden adam haywanlar du`n`yasinan shiqti degendi bildiredi. Adamdi
maymillar menen baylanistirip ol da adam tek quliqtan so`ylemeydi, so`ylese so`zsiz oni jumis islewge
ma`jbu`rleydi dep tu`sinedi.
26
« Adam xaywannan sonni menen ajiraladi. Geyde aspang`a qarap qoyadi». Juldizli aspan jil
awisiwi, ma`wsim jumis kunnin` ha`reketi menen jumis issledi. Aziya ellerinde sharwalar issi klimattin`
tu`nde ko`ship ju`rgende ay olarg`a jol ko`rsetti. Sonliqtan yarim ay musilmanlardin` mahaddes
emblemalari boldi. Adamlar uaqitti ayg`a qarap o`lshewdi u`yrendi. Orislarda mesyats-ay delinse, bizde
jan`a ay, ayliq degen so`zlerde sonin` menen baylanisli.
Erteden-aq adamlar aspandag`i juldizlardin` ha`reketin baqlag`an ha`m oni tabatug`in bolg`an.
Temur qazaq (polyarnaya zvezda) bilgen ol basqa juldizlar arasinda qozg`almaydi ha`mme waqit arqani
ko`rsetedi ha`m suwiq samal esetug`in jaqta turadi.
O`lgennen keyingi o`mir aspanda boladi degen tu`sinik keyin o`lgen ko`semlerdi jawdin`
to`besine jerlew menen baylanisli bolg`an. Vavilon qudaylari tawlarda jasag`an. Ertedegi grek
panteonlari Olimpiya taularinda, bibliyadag`i yaxve qudayi Sinap tawinda jasag`an.
Adamlar o`lgenderdin` jani kunge ketedi ha`m sonda juldizg`a aylanadi. Kunnin` kul`ti patsha
qudaylastiriw menen baylanisli. Meksika basshilari FrantsuzKiroli Lyudovig XIV o`zlerin kun dep
esaplap o`zin bayraqta sa`wlelendiriwdi tapsirg`an. Chingis xannin` atinda geyparalar «Shindag`i kun»
dep joriydi.
A`yiemgi obshinaliq idirap ja`miyet payda boliw menen u`stemlik etiwshi diniy isenimlerine
qarsi ha`reketler koldunlardin` shamanlardin` oylap tapqanlarina ha`m amulet talismanlarg`a kritika
payda bola basladi.
Arqa amerikadag`i indeetslar do`retiwshi haywan haqqinda onin` menen qarsilasip onnan
aspang`a biygirek ko`terilgenligi haqqinda onin` ko`rsetpelerine narazilig`i haqqinda a`n`gimeler
ushirasadi.
Sonda mifler bar koldunlarg`a jretslerge qarsi shig`ip olardi aspandag`i qudaylarin joq
qiliwg`a atlang`ani haqqinda. Misali Aziyanin` Sumatra atawinda dayaklar «bir waqitta jerde batir
ku`shli adamlar jasag`an. Olar qudaylardi joq qiliwdi sheshken. Biyik tawg`a ko`terilip ol jerden sabaq
oqlarin aspang`a atqan. Oq tiygen qudaylar jerge qulag`an olardi u`lken shoqparlar menen o`ltirip
taslag`an» delinedi.
Barliq haliqlarda quday menen gu`resiwshiler haqqinda ertekler (skazaniya) bolip olar «
miynet ha`m ma`deniyat» batirlarinin` belgishinde kiritedi. Misali ertedegi qitay mifinde buntur gun` vo
dun`yani suw basiwi da`wirinde qudaydan jasirin onin` erkinen tis adamlarg`a ja`rdem beriwdi oylag`an.
Suw basqini aspang`a deyin quyilg`an uaqitta aspannin` buyrig`in kutpnsten o`zi o`sip turg`an jerde
urlang`an ha`m suw basqinnin` jolin bo`kegen. Ol ushin «gun` qudaydin` ha`mirine qarsi boldi dep
o`ltirgen».
Iranlilardida, arablarda ha`m basqa haliqlardin` afsanalarinda batirlar aspang`a uship qudaylar
menen urisqan. Irannin` key kaus patshasi aspandi jaulap aliwdi oylag`an. Key kaus taxtqa to`rt ku`shli
bu`rkitti baylap og`an otirip uzin tayaudi bu`rkitlerdin` u`stine ettin` bo`legin baylag`an. Bu`rkitler
keyin jerge kelgen. Afsanalarda Sulayman patsha, Aleksandr Ullilardi bu`rkitte troya menen aspang`a
ushqan ha`m qudaylar mene urisqan.
Fol`klorda adamlardin` bolmisti filosofiyaliq tu`sinikke jol izlew izleri bar. Dun`yani sheksiz
ag`imda, baslang`ish keyninde joqlig`i dun`yanin` o`zgermli ha`m qarama-qarsi ekenligine qaratilg`an
oylar payda bolg`an. Demek fol`klorda ele o`zinin` jeke formasin tappag`an filosofiyaliq tariyx aldi
mazmuni ushirasadi.
O`zbek xalqinda ha`m qaraqalpaq xalqinda minaday ertek mifke aylang`an. Jilan Sulayman
payg`ambarg`a qandayda bir xizmet qilg`an. Payg`ambar jilannin` ha`r qanday iltimasin tilegin
orinlawg`a ua`de etken. (Mu`mkin eski miflerde payg`ambar emes qudaylardin` bireui de boliwi. Al