Milliy ideologiya

 

36 

Onin`  tiykarg`i  ma`nis-mazmuni  ta`biyattan  ten`  adamlardin`  sanasina  o`zlerinin`  ten`sizligin 

sin`diriw,  onisiz  birlik,  yag`niy  ja`miyet  bolmaydi.  Birlik  arqali  adamlar  haywanlardan  alg`a  ketedi. 

Syun`-tszi  «Shu-tszin»  so`zlerin  keltiredi:  «Ten`likke  erisiw  ushin  ten`sizlik  kerek».  Nizamlardin` 

a`hmiyetliligin  biykarlamag`an  halda,  Syun`-tszi  konfutsiyliq  ta`repdari  sipatinda  isendiriwdi, 

da`stu`rler,  a`detler,  rituallar  ku`shin  abzal  ko`redi.  Eger  basqariw  tek  qa`wip  saliwg`a,  qorqitiwg`a, 

jawizliqqa  tiykarlansa  ha`m  to`mendegilerdi  a`dalatliliq  penen  izine  ertiwge  umtilmasa,  onda 

to`mendegiler  qorqip  qaladi,  basqariwshi  menen  jaqinlasiwg`a  ju`regi  dawalamaydi,  og`an  alis  boladi, 

og`an  eldegi  jag`daydi  ashiq  aytpaydi.  Bunday  jag`dayda  ma`mlekettin`  iri  isleri  izden  shig`adi, 

maydalari  nabit boladi». 

Syun`-tszidin` ko`z-qaraslari aktivistlik pozitsiyag`a iye. A`iyemgi Qitayda orin alg`an ta`g`dirge 

aspan erki sipatinda ta`n beriw ken` orin alg`an. Usig`an qarsi shig`a otirip, Syun`-tszi aspandi ulig`lap, 

og`an  siyiniwdan.  Ol  tuwrali  pikir  ju`rite  beriwden  go`re,  adamnin`  o`zine  zatlardi  ko`beytiw  arqali 

aspandi  boysindiriw  abzal  emes  pe  dep  ko`rsetedi.  Aspandi  joqari  ko`tere  bergennen  go`re,  aspaniy 

ta`g`dirdi jen`ip, aspanda o`z ma`plerimiz jolinda paydalang`an duris emes pe dep ko`rsetedi. 

Syun`-tszi  du`n`yani  tanip,  bilip  boladi  dep  sanaydi,  adamnin`  biliw  qa`biletine  isenedi.  Onin` 

pikirinshe  bilimler  ju`rekte  ja`mlenedi.  Ju`rek  adamnin`  bes  seziw  organlarin  basqaradi.  Ju`rek 

haqiyqatti jalg`annan ajiratadi, yag`niy pikir ju`ritedi. 

Qadag`alaw ushin sorawlar 

Konfutsianliq qashan ha`m qay jerde payda bolg`an? 

Konfutsiy du`n`ya, jaratilis, aspan tuwrali qanday ko`z-qaraslarg`a iye bolg`an? 

Tszyun`-tszi ideyasi nelerdi bilesiz? 

Konfutsiydin` ja`miyetti basqariw tuwrali pikirleri qanday? 

Konfutsiy ta`liymatinin` ku`shli ta`repleri sizin`she nede? 

Me-tszi kim ha`m onin` tiykarg`i ideyalari nelerden ibarat? 

Syun`-tszi kim ha`m onin` tiykarg`i ideyalari nelerden ibarat? 

Konfutsiy, Me-tszi ha`m Syun`-tszi ideyalari ortasindag`i uqsasliq ha`m pariqli ta`repler nelerden 

ibarat? 

 

A`debiyatlar 

Juraev. U., Saydjanov. Y., Dune dinlari tarixi. T., 1998 

Men`. A., Istoriya religiy. M., 1973 

Radugin. A. A. Vvedenie v religievedenie  teoriya, istoriya i sovremennie religiy. M., 1996 

Religioznie traditsiy mira. V2-x tomax. M., 1996 

Religioznie  traditsiy  mira.  Buddizm,  iudaizm,  xristianstvo,  islam.  Spravochnik  shkol`nika. 

Bishkek, 1997 

Dinshunoslik, T., 2000 

Chanishev. A. N. Kurs lektsiy po drevney filosofiy. M., 1981 

Yuldashev. S. A. Antik falsafa. T., 1999 

Gorbachev. V. G. Istoriya filosofiy. Bryansk, 1998 

 

---

 

37 

Zardushtiylik mifologiyasi  ha`m onin` a`yyemgi  xaliqlar turmisinda tutqan orni 

 

    Insaniyat  tariyxinin`  burilis  da`wirinde  ja`miyetlik  a`hmiyettegi  juwapkershilikti  tu`singen 

adamlar o`z tariyxin, o`zinin` ma`deniy, ruwxiy o`tmishin u`yreniwge talpinadi, onnan quwat aladi. Oni 

tu`siniw arqali, o`zligimiz tiyikarinda o`zine mu`na`sip is qiladi. Bul jag`day ha`r bir xaliqtin` o`zinin` 

tariyxtan  ornin  izlewge,  milletin`  keshegi  ku`ni,  «jerdin`  jarig`inan  shiqpag`anlig`in  da`lillewge 

mu`mkinshilik beredi. Bunin` misalin g`a`rezsizlik sharapatinda elimizde siyasiy, ekanomikaliq huqiqiy, 

ruwhiy  jan`alaniwlardin`  oy-pikirimizge  ta`sir  etip,  sanamizdi,  qarim-qatnaslarimizdi  o`zgertip 

o`zimizdin`  hasil  na`silimizdin`  kim  ekenligine  shin  kewilden  diqqat  audariwg`a  qaratqanlig`imizdan 

ko`riwge  boladi.  Usig`an  baylanisli  Islam  Karimovtin`  «Ilgeride  bir  neshshe  ma`rte  aytqanimday,  ha`r 

bir xaliq, onin` ishinde o`zbek xalqinin` tariyxi da ta`kirarlanbaydi. Biz ja`ha`n maydaninda ku`ni keshe 

payda bolg`an xaliq emespiz. Bizin` milletimiz, xalqimiz ertedegi Xorezm topirag`inda «Avesto» payda 

bolg`an  zamanlardan  beri  o`z  turmisi,  o`z  ma`deniyati,  o`z  tariyxi  menen  jasap  keledi»  degen  so`zi 

a`lbette qaraqalpaqlarg`a da tiyisli bolip, onin` ziyalilarinin` o`z xalqinin` kimligin, o`tmishin, ertedegi 

ma`deniyatin,  ruwxiy  miyraslarin  tariyxiy  qadriyatlarin  u`yreniwge  ha`m  oni  ta`rbiya  xizmetine 

u`qoyiwg`a bag`darlaydi. 

    Usi  ko`z-qarastan  «Avesto»  siqli  muqaddes  miyrastan  qaraqalpaq  xalqinin`  da  o`zligin  izleniwi 

ta`biyiy bolip esaplanadi. 

    Zardushtiliktegi  bizin`  babalarimizdin`  izleri  «min`san  eki»  ma`selelerde  ko`rinip,  onin`  bizin` 

o`zligimizge tiyisli ekenliginen da`rek beredi. Al, o`zlikti biliw, ten`izdin` ga`wxar monshaqlarin jiynaw 

menen barabar ha`mme waqit udayina izleniwdi, u`yreniwdi talap etedi. 

    O`zbek  xalqi  onin`  sostav  bo`legi  bolg`an  qaraqalpaq  xalqi,  ertedegi  Xorezm,  o`zinin`  joqari 

ma`deniyati  ha`m  bay  tariyxi  menen,  insansu`ygish  ideyasi  menen  sug`arilg`an  du`n`yaliq  ha`m  diniy, 

falsafiy qaraslari menen jahan tariyxinda munasib orindi iyelegen. 

    Prezidentimiz  I.  Karimov  o`zinin`  Xivanin`  2500  jilliq  saltanatinda  so`ylegen  so`zinde  Xorezmnin` 

jahan tariyxindag`i ornina toqtalip, «o`zbek ma`mleketshiliginin` tiykarg`i tirnag`i bunnan 2700 jil burin 

usi  Xorezm  oypatinda  qoyilg`an.  Zardushliktin`  muhaddes  kitabi  «Avesto»  ha`m  usi  Xorezmde 

jaratilg`an» degen so`zleri ju`da` tiykarli ha`m haqiyqat so`zler edi. 

    Du`n`yanin` ko`p tariyxshilari o`z izertlewlerinde bul pikirdi toliq tastiyiqlaydi. 

    A`lbette zardushtliktin` payda boliwi boyinsha tariyxta ko`p pikirler jasaydi. 

Asirese Zardushttin` tuwilg`an ha`m turaqli tu`rde iskerlik etken joyi tuwrali tiykarinan eki pikir belgili. 

Birinshisi «batis teoriyasi» bolip ol boyinsha ha`zirgi Iran zardushtiliutin` Watani ha`m onin` da`slepki 

tarqalg`an  jeri  esaplanadi.  Bul  pikir  ta`reptarlarinin`  da`lili  boyinsha  birinshi  zardushtlik  Ertedegi  Iran 

aymaqlarinda tarqalg`an bolsa, zardushliktin` muhaddes kitabi «Avesto»nin` bizge kelip jetken nksqalari 

a`iyemgi Iran-pahlaviy tilinde jazilg`anlig`i. 

   Ekinshi  «shig`is  teoriyasi»  boyinsha  zardusht  watani  ha`m  zardushtliktin`  birinshi  tarqalg`an    jeri 

Xorezm esaplanadi. Ko`pshilik tariyxshilar usi teoriyanin` ta`repdarlari. Sebebi Xorezmde birinshi bolip 

zardushtliktin`  muhaddes  oti  -  «Atar-  xurra»,  jag`ilg`an  ha`m  Axura  Mazdanin`  Zardusht  penen 

ushirasqan  orni  bolip  esaplanadi.  Avestoda    «birinshi  payda  bolg`an  muxaddes  ot  «Atar-xurra», 

«Ariana-Vedja»da jag`ildi delingen. Al Ariana Vedja o`zinin` goegrafiyaliq orni ha`m iqlimliq xarakteri 

boyinsha Xorezmge tuwra keledi. 

   «Avesto»da  Axuramazda  ta`repinen  berilgen  «Bereket  ha`m  parawanliq»  iyesi    bolg`an  `ir  qatar 

ma`mleketlerdi  keltiriledi  ha`m  olardin`  en`  birinshisi  dep  «Du`n`yada  hesh  na`rse  onin`  shrayina  ten` 

---