Milliy ideologiya

 

13 

Ideologiya ha`m tsivilizatsiya  olar arasindag`i  tariyxiy baylanis 

Reje 

1. Tsivilizatsiya  tu`siniginin` ma`nis mazmuni  

2. Tsivilizatsiyaliq qatnas  degen ne  

3. O`zbekstan  hm tsivilizatsiya  

4. Tsivilizatsiya ha`m ideologiya  

Tayanish tu`sinikler 

tsivilizatsiya,    ta`biyat,    Misir,  Batis,  Shig`is    provoslaviya,  arab    islam    tsivilizatsiyalari,  Mamun 

akademiyasi,  ideologiya, besinshi tsivilizatsiya  

 

A`debyatlar 

1. I.A.Karimov Biz tanlagan  yul 

–

 demokratik tarakkiet  va marifatli   une bilan  xamkarlik  joli.  T., 

Uzbekiston  2003  

2.  I.A.Karimov    Bizin`  bas  maqsetimiz    demokratlastiriw    jan`alaniw    ma`mleketti  modernizatsiya  

ha`m  reformalaw T., 2005 

3. I.A.Karimov Joqari  manauiyat 

–

 jenilmes kush  N., Qarakalpakstan 2008 

4. Mustakillik  izoxli ilimiy -  ommaviy lugat  T., 2006 

5. Ch.Aytmatov  Shoxanov Plach  oxotnika  nad  Alma ata Rauan 1996 

 

---

 

14 

Ideologiya ha`m  tsivilizatsiya olardin` tariyxiy baylanisi 

Tsivilizatsiya  tu`siniginin`  ma`nis  mazmuni.    Tsivilizatsiya    latin  tilinen    cluvteis  so`zi,  puqaraliq 

degendi bildiredi. 

Rimlikler bul ug`imdi «varvarliqlar»  dep  o`zleri atag`an basqa  ma`mleketlerden ha`m  xaliqlardin`  

o`zlerinin`  ayirmashilig`in ko`rsetiw  maqsetinde  qollang`an. 

Yag`niy    tsivilizatsiya    olardin`  tu`sinikleri  boyinsha    puqaraliq    ja`miyeti  qalaliq    ma`deniyatti,  

zan`ga tiykarlang`an  basqariw  ta`rtibi  bar Rim  imperiyasinin`  rawajlaniw  da`rejesin bildirgen. 

Tsivilizatsiya atamasi  ko`birek uliwma  ma`deniyattin` sinonimi sipatinda  qollaniladi ha`m adamlar 

turmisi  ha`m    iskerligin    sho`lkemlestiriwimizdin`    tipleri  ha`m  formalari    olardin`  o`z-ara   

mu`na`sibetlerinde,  sonday-aq    olar  ta`repinen    do`retilgen    materialliq    ha`m  manaviy    qa`driyatlarda  

ko`rinetug`in    ja`miyet    taraxiyatinan  belgili  bir    da`rejesin  ko`rsetetug`in    insannin`    jag`imli    

ku`shlerin ha`m  uqiplilig`in an`latadi. 

Bul ma`niste  tsivilizatsiyani  ja`miyet ha`m  ma`mlekettin` o`zgeshe  tipin  belgileytug`in  taiyg`iy  

jag`day.  Ol    ja`miyettegi    ekonomikaliq,  milliy,  ma`deniy,    manauiy    shart-sharayatlar    ha`m  

baylanislardin`  o`zine  xas  a`hmiyetli tizimi dep  belgilew mu`mkin. 

«Tsivilizatsiya»    tu`sinigi    ja`rdeminde    tariyxti    u`yreniwdin`    tiykarin  alg`an    ingliz    tariyxshisi  

A.J.Toinbi  (1889-1975)  ta`repinen  1934-1961-  jillari  baspadan  shiqqan    «Tariyxti  an`law»  

shig`armasinda islep shig`ilg`an. 

Avtor    tsivilizatsiyanin`    o`zgesheligin  da`slep    tafakkur  tarizinen  ko`redi.    Ol    54  a`debiyattin` 

elementinde    «tsivilizatsiyanin`  qa`lbi,  qani,  limfasi,  a`hmiyetin»  ko`rsetiw    tuwrali    qag`iydani    islep  

shig`adi. 

Toinbiydin`    pikirinshe    tsivilizatsiya    geografiyaliq    milliy  diniy  belgiler  ha`m  basqa    belgilerdi 

uliwu`malig`i menen pariq qiliwshi  ja`miyettin`  tariyxiy ha`m  jergilikli  jag`dayin. 

Olarg`a    baylanisli    ra`wishte    ja`ha`n    tariyxinda    21  tsivilizatsiyani    ajiratadi.  Bular  misir,  Xitay, 

Batis,  Uzaq  shig`is,    provoslav,  slavyan,  arab,    Amerikanin`  jetinshi    xalifasi  (maya,  inkler,  atstekler)  

tsivilizatsiyali  ha`m basqalar. Uliwma  alimlar ta`repinen   tsivilizatsiyanin` 15-20  dan 30 g`a  deyingi   

tu`rleri  pariqlanadi. 

Uliwma    alg`anda    ma`deniyat  penen    tsivilizatsiya  ha`m    bir  biri  menen  baylanisli  tu`sinikler. 

Tsivilizatsiyag`a    miynettin`    ja`miyetlik    joli  menen    bo`liniwi,    qalalardin`    payda  boliwi,  jazba  

ma`deniyattin` rawajlaniwdi,  o`ner-ka`sip ha`m  sawdanin` rawajlaniwi  ja`miyet  ha`m  ma`mlekettin`  

orninda jatadi. 

Bizin`    eramizdin`  I-II    a`sirlerinde  ha`m  jan`a  eranin`  I-min`  jillig`inda    diyxanshiliqtin`  

rawajlaniwi,    sharwashiliqtin`    o`siwi,    o`nermentshilikti,      rawajlaniwi  birikken    qalalardin`    payda 

boliwi   jag`iw,  ha`m  manauiy  ma`deniy  tabislardi payda  boliwina     qollansa  tsivilizatsiyag`a  o`tiw 

da`wirinin` en` da`slepki ja`miyetleri,  ma`deniyati  joqari   diyxanshiliq degen ataq aldi. 

Bayliqtin`      ko`beyiwi    neolit    revolyutsiyasinin`    tiykarg`i  a`hmiyeti    boldi    diyxanshiliq    ha`m  

sharwashiliq    o`nimlerinin`      artiqsha  boliwi    imkaniyati  tuwildi.    Sol  tiykarda      qa`biyleler  arasinda   

o`nimlerdi tikkeley  ayira baslaw payda boldi.  

Tsivilizatsiyanin`  geypara    da`reklerde    puxaraliq    sotsialliq  yag`niy    a`skerler  ha`m    dindarlar  

hu`kmransiz 

–

  ja`miyettin`    o`z    rawajlaniwinda    jaratqan    materialliq    ha`m  manauiy  bayliqlarinin`  

a`mde olardi ja`nede  ko`beytip  jetilistirip arw  usillarinin` jiyintig`i. 

Tsivilizatsiya    insaniyat  tariyxindag`i  ush  u`lken    da`wirdin`    en`  keyingisi.  Ol  jag`iw      payda 

boliwshisi  5-6  million jil aldin baslandi. Jag`iw  a`lemde bir g`ana  tafakkur iyesi  bolg`an insan   islep  

shig`aratug`in    onin`    tariyxiy    ta`jriybesin    ortag`a    shig`arip    onin`    keleshek    ushin    rejelestirilgen  

---

 

15 

o`nimi  yag`niy    pikirin    rejelestiriw    mkaniyatin  berdi  ha`m  onin`    rawajlaniwin    ha`r  a`sir  sayin 

tezlestirdi.  Ha`zirgi  zaman    uliwma  ja`ha`n  tsivilizatsiyasi    XVI-XX  a`sirler  dawaminda    bazar  

qatnaslari  ha`m      ekonomikanin`    tez  pa`t  penen  ja`ha`n    boylap      tarqatiliwi    sol  tiykarda    xaliqlar 

arasinda  ekonomikaliq  siyasiy ha`m  ma`deniy baylanislardin`  keliwi ha`m  rawajlaniwi  na`tiyjesinde  

qa`liplesti. Uliwma  ja`ha`n  tsivilizatsiyasi  pu`tkil insaniyatqa  tiyisli  uliwma   jetiskenliklerdi  sonin` 

menen bir qatarda ha`r bir  eldin` o`zine  xas  qa`siyetlerin  sho`lkemlestirdi. 

Tsivilizatsiya    so`zi  «a`skerlersiz  ha`m    ruwhaniyleriz  ja`miyet  degende    marifatvarlar  

ruxnamasinda  o`mir,  urissiz,    ruhnaiyler,  temirinen  azat    ja`miyet    ushin  XVI  a`sirden    baslay  alip  

barlig`in gu`res bag`darinda pa`nge ha`m ma`deniyatqa kirdi.  

Tsivilizatsiyanin`    tariyxi    urislar  ha`m  diniy    nadanliqqa  qarsi,  du`n`yaliq    ja`miyet  ushin  gu`res  

tariyxi. 

XX    a`sirdin`  ekinshi  yariminda    aldag`i  pa`n    texnikani  ha`m    texnologiya  tiykarind  is  qurip, 

o`zlerinde  demokratik,  insanparuar  ja`miyet  ha`m  huqiqiy  ma`mleket    qurip    atirg`an  ma`mleketler  

haqiyqiy tsiviliztsiya  jolina shiqpaydi.  

Tsiviliztsiya  insaniyat      taraqqiyatinin`    jemisi  ha`m  sol  waqittin`  zaminidur.  Ol  insaniyat  

ja`miyetinin`  juda nazik  ta`repi bola   waqit ta`repinen  bes million jilliq insaniyat tariyxina bar  jog`i 

0,1  protsentin  iyeleydi.    Yag`niy  nsaniyat  o`zinin`    basip  o`tken    jolinin`  99,9    protsenti    dawaminda   

jabayiliq ha`m varvarliq da`rejede o`mir su`rdi. 

 

Tsiviliztsiyali qatnas degen ne? 

Tsiviliztsiyaliq    podxod  degende    ha`r  bir  xaliqti,  illetti    ha`m      elatlardi  ha`r  bir  xaliqtin`   

qaytalanbaytug`in  o`zgesheligi yag`niy  olardin`  mentalitetinin`  ruwxiylig`inin` , a`dep-ikramlig`inin`,  

ma`deniyatin,  qaytalanbaytug`in    o`zinsheligin    belgileydi    esapqa  alinadi.    Bul  podxodqa    baylanisli  

ha`r qiyli  milletlerdegi  xaliqlardag`i ma`deniy, diniyt.b.intellektualliq  artiqmashliqtin`  ta`biyatin ha`m 

qa`siyetin    moyinlawg`a    boladi.  Misali  ertedegi    Egipet,    ertedegi  qitay    ha`m  ertedegi  nndiyaliq 

tsiviliztsiyalardi    ha`m  ertedegi      inklerdin`    tsiviliztsiyasin    tu`siniwge  boladi.    Al  ha`zirgi  da`wirdegi  

qubl  Koreyanin` ekonomikaliq o`siwi  yaponiyaliq,  Malayziya, Singapur sanaat tarawindag`i  sekiriuin 

tu`siniwge boladi. 

Ja`miyetti  izertlegende    minaday    jag`daydi  esapqa    aliw  kerek.    Du`n`yada      zinin`    tariyxiy  

rawajlaniwinda  o`zinshiligi menen ayrilip  turatug`in  xaliqlar ha`m   irimlikler bolg`anliqtan ha`r qiyli  

ma`plerge  ha`m  ha`r qiyli  qa`siyetlerge  iye boladi. 

Olardin`  bul  ma`pleri  anaw  yaki  minaw    da`rejede      sayasatlang`an  ha`m  integratsiyanin` 

moyinlaniw  da`rekleri  ha`r  tu`rli.  Juwmag`inda  ha`r  qiyli    xaliqlardin`    tsiviliztsiyanin`  o`z-ara   

qatnasina, olardin` o`zinn`n` sieniwshiligine  barliq  ideologiyaliq  faktorlarg`a  jag`imsiz  ta`sir etedi. 

Uliwma  tsiviliztsiyani  tsu`iniwde  ken`  tarag`an jantasiw  oni  tariyxiy  rawajlaniwdin`  elgili bir  

etaplarinin`    anaw  yaki  minaw    eldin`      gruppanin`,    materialliq  ha`m  ruwxiy    ma`deniyatina    sapaliq  

qa`siyetin, ayriqshaliq   tu`siniwi. 

Sonliqtan  tsiviliztsiyanin`  minaday  belgilerin  momentlerin ko`rsetedi. 

Belgili  geografiyaliq,  tariyxiy  xronologiyaliq  ma`mleketlik    ramkada    jasawi.  Tek  sol  

tsiviliztsiyanin`      iyelerine  ta`n  sotsialliq    baxalawliqtan,  a`dep-ikramliq    ornatiwdin`    o`zgeshe  

sistemasinn` boliwi. 

Bul  tu`siniktin`    ramkasida      edettegidey    antik  ha`m    ha`zirgi  tsiviliztsiya,  shig`is  ha`m  Batis 

tsiviliztsiyasi.  Vavilon,    Rim  ha`m  Turan  tsiviliztsiyasi,  agronikaliq  ha`m  industriyaliq    tsiviliztsiya  

islam  ha`m  xristian    tsiviliztsiyasi.    Ma`deniyatqa    bunday    podxod    universalliq    tu`sinik  ha`m  

---