Milliy ideologiya

 

83 

7-lektsiya Ijtimoiy-filosofiyaliq  ideyalar,  olardin`  milliy ideologiyani  qa`liplestiriwdegi  roli 

 

Reje 

1. Du`n`yaliq  ideyalardin`  a`hmiyeti 

2. Sotsialliq  siyasiy  ideyalar, ten`lik, azatliq, g`a`rezsizlik 

3. Ilimiy-filosofiyaliq  ideyalar 

4. Filosofiyaliq  ideyalardin`  ko`rinisleri  

 

Tayanish tu`sinikler 

 

Du`n`yaliq  ideyalar,  sotsialliq  turmis,  sotsialliq    siyasiy  ideyalar,  ten`lik,  azatliq,  g`a`rezsizlik, 

filosofiya, adam, a`lem,  monizm, dualizm, plyuralizm, materializm, idealizm. 

 

1. Du`n`yaliq  ideyalardin` a`hmiyeti 

 

Bu`gin biz  elimizde  xalqimizdin`  erk-iqrarinin` ko`rinisi bolg`an  Konstitutsiya  ha`m  nizamlar  

tiykarinda    demokratiyaliq    du`n`yaliq    ma`mleket  qurip    atirg`animiz  ma`lim.  Bul  ma`mleket    en`  

a`weli  du`n`yaliq  progresske,  onin`  en` aldin`g`i jetiskenlik ha`m  na`tiyjelerine  tayanadi.  

Sonin`  menen birge,  sonni da umitpawimiz  kerek,  du`n`yaliq  ja`miyet -  bul  qudayg`a iseniw,  

ateizm  degeni emes. Din ha`m  diniy isenim  pu`tkilley  biykar  etiletug`in  biz  keshegi  tariyximiz  

misalinan  jaqsi    bilemiz.  Bunday    ideologiyanin`      qa`terli    ta`repi  sonda,    ol  neshshe    a`sirler 

dawaminda    din    negizinde    qa`liplesken,    xaliq    turmisinin`    ajiralmas    bo`legine    aylanip    ketken  

qa`driyatlar 

–

 bul jazba    yaki  awizeki, materialliq  ha`m  ruwxiy  miyras bola ma,  a`dep-ikramliliq  

yaki  da`stu`rler bola ma,  milliy ko`z-qaras  yaki turmis  tarzi bola ma 

–

 bulardin`  barshesin  biykar 

etedi. Na`tiyjede  adamzat  o`zinin`  ishki  du`n`yasi, sezim-tuyg`ilari  ha`m ko`z-qaraslari,  tayanip-

su`yenip,  turatug`in  fundamentinen  mahrum bolip,  «sovet  danishpanlarinin`» aytqaninday,  u`lken  

ma`mleket    mashinasinin`  «vintine»    aylandi.  Aqir  son`inda    bunday    Adam  ata-anasin  da,  o`zinin`  

milleti, xalqi ha`m Watanin da  tanimaytug`in   ayanishli  halg`a  tu`sip qaladi. 

Buring`i    kolonial    du`zim    tap  usinday    jawiz    maqsetlerdi    go`zleytug`in    edi.      Sonin`  ushin  

kommunistlik  ideologiya  ha`wij    alg`an    da`wirlerde,  atap  aytqanda,  o`tken  a`sirdin`  80-jillarinin`  

aqirlarind    xalqimizdin`  basina  qanday    azap-aqiretler    jawdirilg`anin,    a`lbette,  hesh    qashan  umitip 

bolmaydi. 

Sol    qarali    jillarda  ko`pshili  ha`tte    janaza    ma`resimlerine  bariw,  jaqininan  ayrilg`an  adamlarg`a  

kewil    aytiwg`a    da  tartinip    qalg`an  edi.    Ol    jag`in    sorasan`iz,  bazi  bir    juwapkerli    lawazimda  

isleytug`in  adamlar  ideologiya  qisiminan  qorqip,  ata-anasi qaza  bolg`anda  jerlew  ma`resimlerinde  

qatnasiwg`a  da  majbur  bolg`an edi. 

Lekin  ha`r  qanday    ayausiz    quwdalawlarg`a    qaramastan  xalqimiz  ba`ribir  o`zinin`    muqaddes  

dinine    sadiq      qaldi.  Sonin`    o`zi-aq    dindi  insan,  xaliq    ha`m    ja`miyet    turmisinan  hasla    o`shirip 

bolmaytiug`inlig`inan  ja`ne  bir reet da`rek beredi. 

Biz muqaddes  dinimizdin`  xalqimiz  tariyxindag`i  a`ne usinday  ten`i-tayi  joq  ornin ha`m ta`sirin  

inabatqa        ala  otirip,    oni  ha`r    ta`repleme  tiklep,    turmisimizdan  bekkem  ha`m  ilayiqli  orin  aliwina  

eristik. 

Sonin`  menen  qatar,    bu`gingi  ha`m    jedelli  zamanda    ja`ha`nde  o`z  ornin    tabiwg`a    mtilatug`in  

ha`r qanday  xaliq  ha`m millet  uliwma  insaniyliq  progress  jetiskenliklerin ha`r ta`repleme  teren`  

---

 

84 

ha`m    puqta      iyelewi    sha`rt    ekenligin    ha`mmemiz    jaqsi    tu`sinemiz.  Ulli    ag`artiwshi    babamiz  

Maxmudxoja Behbudiy  o`tken a`sirdin`  basinda-aq: «Du`n`yada  jasaw  ushin du`n`yaliq  pa`n ha`m 

ilim   lazimdur, zamana  ilimi ha`m  pa`ninen biynesip   millet  basqalarg`a  ayaq asti boladi» degen  

haqiyqatshil    pikirler  menen  Tu`rkistan    xalqinin`    sana-sezimin    oyatiwg`a    shaqirg`ani  biykarg`a 

emes,    a`lbette.    Bul  so`zlerdin`    qanshama    haqiyqat    ekenligin  bu`gingi  joqar    oy-pikir    ha`m 

texnologiyalar zamani  da  da`liylemekte. 

Shininda  da,    eger  ha`zirgi  waqitta    du`n`yaliq    ilim  pa`n  ha`m    texnologiyalardi  teren`  

o`zlestirmesek,  tek  tariyximiz, alis ata-babalarimizdin`  ashqan jan`aliqlari  menen maqtanip,  olarg`a  

ha`wes  etip sheklenip  qalsaq,  usi  kemnen-kem  miyrasti  qa`sterlep  saqlap,  ja`ne   de bayitip, og`an  

o`z  u`lesimizdi   qospasaq,  zaman menen ten`dey  qa`dem  taslamasaq,  bizin`  ja`ha`n  maydaninda  

mu`na`sip  orin  iyelewimiz qiyin boladi. 

Sonin`  ushin    bul  ma`selege    qatnas    jasag`anda    ha`diste    aytilg`an  «Bul    du`n`yani    dep,    o 

du`n`yani,    aqirette    dep,    bul  du`n`yani    umitpan`»    degen    mazmundag`i    so`zlerdi  hesh    qashan  

esimizden  shig`armawimiz  za`ru`r dep oylayman. 

Bizin`  ruwxiy    turmisimiz    a`ne  usi    eki  tiykar,    eki  tayanish  noqattin`  u`stinde    bekkem  turiwi 

lazim. Egerde a`ne usi  tiykarlardan birewi  bosasatug`in  bolsa,  ja`ne  o`zgelerge  bag`inishli  ha`m  

g`a`rezli  boliwimiz  hesh  ga`p emes. Bu`gingi  du`n`yanin`  pa`s-ba`lentin  tu`sinetug`in qanday  aqili 

tiniq  adam  buni jaqsi   an`laydi, a`lbette. 

Perzentlerimizge  usi  shinliqlardi, g`niy   du`n`yaliq ha`m diniy   qa`driyatlar  ortasindag`i  pa`zik   

mu`na`sibetlerdin`  mag`anasin    ha`r  ta`repleme    tuwri    tu`sindirip  beriwimiz    lazim.  Tariyx  ha`m 

turmis    ta`jriybesi    sonnan  da`rek  beredi,    du`n`yaliq    ha`m  diniy    qa`driyatlar  birin-biri    toltirmasa, 

bu`gingi ku`nnin`  awir  ha`m qiyin  sorawlarina   toliq  juwap  tabiw  an`sat bolmaydi. 

Usi   ma`niste  biz muqaddes dinimiz isenimleri  ha`m qa`driyatlardin`  mudami  ulig`lap,  sonin` 

menen  birge    du`n`yaliq    turmisqa    da  qatan`isenim  menen    umtilip    jasag`anda    g`ana    o`zimizdin` 

iygilikli maqsetlerimizge  jete  alamiz. 

 

2. Sotsialliq  siyasiy ideyalar 

«a`rezsizlik  a`zelden insaniyatti arziw-u`mitleri arman ha`m    taluaslarinin` na`tiyjesi retinde  iske 

asti.  Haqiyqatinda  nsan  ta`biyattin` gultaji  retinde  ha`mmege  azatliqqa  ha`m  hu`rriyatqa  u`mit 

etedi.    Ol  ha`mme    waqit  ha`r    ta`repten    o`z  Erkin    uslawg`a,    qa`wipsiz  turmis    keshiriwge    

mu`ta`jlik  sezedi. Sonin` ushin  jer  sharinin` ha`mme  jerlerinde azatliq ushin  gu`res   ko`p bolg`an. 

XX  a`sirdin` aqirinda  du`n`yanin` u`shten bir bo`liminde   ha`diyse  ju`z berdi.  Sotsializm  degen   

du`zim,    kommunistlik  ideologiyaliq  pikirlewge  ushiraydi.    Onin`    ta`rkibine  kirgen    respublikalar   

ma`mleket muqamin ald. 

Azatliq   ideologiyasi -  ha`r ma`mlekettin`  mustaqillik  kamalat joli, milletlerara  tatiwliq,  o`z-ara   

hu`rmet, bir-birine siyasiy ha`m  ekonomikaliq  ten` aliw  uliwma insaniy  mu`na`sibetler  logikasina 

ha`m  printsiplerine tayaniw, uliwma    turmis o`lshemleri tiykarinda jasaw. 

Azatliq 

–

  du`n`yag`a  ko`z-qaras,    tafakkurlrge      su`yienip  jasaw    salahiyatinda    erkinlik  bolsa  

basqalar  erkine zulimliq  qiyanetti  o`z jolin an`li  jaqlaw,  azatliqti  aniq ko`riw. 

Mustakillik 

–

  muxaddes    ha`diyse    ha`r  xaliqtin`    o`z  ta`g`diri    o`z  qolina    aliw,    o`zi  belgilew  

menen baylanismli   azatliqqa  an`inda  oylaw  huqiqi ha`m ol  huqiqti  a`meliyatqa  aktiv   bejeriw 

menen baylanisli  bag`dar. 

Mustakillik  koloniyaliqtin`  ha`r qanday  formasi ha`m oni iske  asiratug`in  qarama-qarsiliqlarg`a  

inkar etedi. 

---

 

85 

Mustakillik  an`li jasaw  uaqiyaliqqa  an`li  mu`na`sibetti qarar  taptiriw  o`lshemi. 

Siyasiy erkinlik  u`lken  tema.  Onin`  neshe tu`ri bar.  Qaysi tu`ri ko`birek a`hmiyetli.  Onin` u`sh 

tu`ri bar. Milliy erkinlik  (kolonializmge  qarama-qarsi siyasiy erkinlik  uakillikti basqariw). 

Milliy  erkinlik.  Juz  jillar    dauaminda    erkinlik  puxarali    xukik,    ya  demokratiya  emes    xetteki  

uakillik  penen    baskariu    emes.  Ol    olar  ushin    milliy  erkinlikti    el    baskariushini,    isleui  menen  

eziliuine   kutiliu boladi. 

Ne  ushin    xaliklar    shet  el      baskariuin  jek  koredi.      Sebebi    koloniyalik  tuwisqanshiliq    ha`tteki 

barliq  eziudende  jaman.  Ol  puxarani  ekonomikaliq  ezedi.  Kolonializm    ideiliq  ja`miyet du`zedi 

onda  jergilikli  ha`m  to`mengi klass bolip,  olar ta`biyat  bayliqlarin paydalaniwg`a  jibermeydi. 

Koloniyaliq basqariw  jergilikli  turaninda   jaman. Sebebi  ol basqa  tilden,  basqa dindegi, basqa  

ma`deniyattag`i    kolonializm.    Kolonializm      jergilikli  ma`deniyatti  qisip  shig`aratug`in    dindide 

ha`tteki  jergilikli  tildin`  joyiliwina  alip  keliwi mu`mkin. 

Leki  bul  juwmaq    universalliq  emes.    Koloniyaliq  tiykari    juda    jaman    ko`rinisi    genotsid  ha`m  

azatliq    boyinsha      geypara  jergilikli    eziushiler    koloniallik    tan`da  atti.  Misali  Kombodjadag`i    Pol 

Pota  h.t.b. 

Monarxtin`    yaki    diktatordin`    xukimeti    onin`    qarawindag`ilardin`    hu`ikmetti  geypara  

uakilshilikti  bolsa,    xaliqtin`    uakilliginin`      ko`bi    onda    hu`kimet          g`a`rezsiz    da`wirdi  an`latadi. 

Onda siyasiy  uakillik  erkinlik penen  birigedi. 

Ha`r  bir  hu`kimeti  o`zinin`    bag`ing`anlarina  qatal    yaki    jumsaw  sheklewdi    beredi.    Lekin    ha`r 

qanday ten`  jag`dayda   sheklengennen  artiq. Qaysi  basqariw   formasi  ko`birek  erkinlikleri beredi. 

Adamlar o`zin o`zi  basqarsa o`zine  maksimum erkinlikti  ta`miynleydi. 

Biraq    o`zin  o`zi    basqariw    degen  ne.  Onin`    qanaatlandirilg`an  formasin  parlamentlik  basqariw  

dese bolar edi. Lekin bul jerde  parlamente kim  otir  sog`an baylanisli. Onda  barliq xaliqtin`  uakili 

barma    yamasa  bo`legime. Onda siyasiy    atiyalarg`a ruxsat etilgenbe.  saylau sistemasi   adalatliqpa,  

na`tiyjesi  folifikatsiyalang`anba. Haq   saylau belgili bir   gruppag`a  xizmet etkenligi. 

Ekonomikaliq erkinlik  oni jeke  menshikti iyeleudi tu`sinedi.   Tovardi satiw,  satip aliw ha`m o`z  

miynetin   aytiw. Ma`mlekettin`   basqariwliq  birinshi reet  jeke menshk, satiw, satip aliw  kelisimleri 

mu`mkin  emes.    Demek  ekonomikanin`  erkinligi  menen    muqaddes    siyasiy  qubilis,    sebebi  

ma`mleketlik basqariwdi  talap etedi. 

Individual`naya    svoboda 

–

  indivitlerdi  basqa    adamlardin`    aralasiwinan      erkinlik,    a`sirese 

ma`mlekettin`    tiyisli  emes    aralasiwinan  erkinlik    ol  qanday    sfera.    So`z  erkinligi    ha`m  onin`  

ko`rsetiw,   informatsiya  erkinligi,   dinge siyiniw erkinligi,  nekege kiriw ha`m kirmey  erkinligi.  Ol  

jeke adamnin`  jeke o`miri ha`m  onin`  milletlararaliq turmisi.  Ol Diogen nizami menen  qorg`alip,  

azshiliqada  en jayiwi kerek. 

Individ  u`sh yari  on ha`m  oni   ko`rsetiw  juda u`lken  bahaliq  eger  oylaw erkinligi   sheklense,  

adamnin`   ta`biyatin sheklew, ondag`i  jaqsilardi sheklew. oylaw erkinliginen ayrilg`anlar, sheklengen 

degrodatsiyag`a  ushiraydi.    Tsivilizatsiya    individ  erkin  emes    ja`miyette    erkinliksiz    rawajlana 

aolmaydi  onda      orta  da`rmyanli      joqarig`a  shig`adi,  adamzatliq    uqipliqlar    uliwa    so`niwshiligi   

hu`jim etedi. 

Ten`lik.  Gap bar barliq  adam ten`.  tag`ida  barliq adam  ten`  oliwi tiyis  deydi. Bunda eki tu`rli 

tu`sinik bar. 

Qandayda  bir    ku`shli    ma`mleket  bolmasa  o`zinin`    damlarnin`    boyi    boyinsha    ma`mlekettin`  

isenimi boyinsha,  suliwlig`i yamasa  tawg`a o`rmelew,  diqqati boyinsha  ten`dey   qila almaydi. 

---

 

86 

Biraq  hukimet  basqa  qatnaslardan adamlardi ten`dey  qiliwi  mu`mkin.  Jamanlig`inda  hu`kimet  

adamlardi  aqilli yaki  jismaniy  qulliqti nadanliqqa  ten`lestiriwi mu`mkin. 

Ta`jriybe   ko`rsetkendey  hu`kimet  adamlardi   saliq to`lemleri  retinde  ten`letiliwi mu`mkin. 

Hu`kimet  puxaralari  dawis beriwge ten`,  saylaniwda ten`dey   sudqa  tan`laniwda ten`. 

Ekonomikaliq ten`lik  oni hesh hukimet  ten`lestirgen   emes. Geypara  adamlar  materialliq   blag 

ha`m  doxodqa    ten`  boliwi    mu`mkin  deydi.    Al  adamnin`  doxodi    bir  adamnan  ekenligiine    o`tiwi 

mu`mkin. 

Ten`lik  degende    biz  sani    ten`lik    yamasa    materialliq    iyiliklerge    doxodqa    baylanisli    ten`likti  

aytamiz. 

Bul  ten`lik    ideyasi    duris  bolama.  Siyaiy    ten`lik    ol  siyasiy    erkinlik    jag`dayi,    demek    ol    idal,  

og`an talpiniw za`ru`r. 

Al    ekonomikaliq    ten`likte    tu`siniw    qiyin  sebebi    ekonomikaliq    ten`lik    talap  tu`sinigi  menen 

ha`m xizmetlik bayliq ha`m  ha`wesler menen baylanisli. 

Misali  suliwliq,  aqilliq  yamasa is sapasi boyinsha ten` emes  adamlardi  ekonomikaliq  ten`  qiliw  

mu`mkinbe. 

Shamali  ekonomikaliq    birlikke  jetiwge    uriniw    so`zsiz    jamanliqti    tuwdiradi,  totalitarizm   

fundamentalizm, ekonomikaliq   effektsizlikti tuwdiradi. 

Ekonomikaliq  ten`likke jetiw  ten`sizlik  arqali baslanadi.  Onin`    en` da`slep  revolyutsiya  boliw 

kerek.    Onnan  keyin    xaliq    hu`kimeti    joldas    Azamatqa        beriliwi  kerek.    Ol    ma`mleketi  qayta  

bo`listiriwde    ten`lerdin`    ten`  boliwi  kerek.    Azamat    o`z    joldaslari  menen    mu`lklerdi    qayt  

bo`listiriwdi  aldin ala  o`zinde  sheksiz  hu`kimlilikti iyeleydi. Al tariyx  soni  ko`rsetedi ten`sizliktin` 

birinshi  basqishinda    huiqtin`  joqari    konstitutsiyasi    hesh  waqitta  ten`likke      ta`biyg`iy  ta`rizde 

jetkeriledi. 

Onnan  keyin    ten`likti  bo`listiriw  progresi  erkinlikleri  u`ylesedi.  Birinshi  refolyutsiyaliq    qayta 

bo`listiriw  qansha    tabisli    bolg`an  menen  ol  tek    ten`likler  tuwdirmaydi.  ha`tteki    turpayli    ten`lik    

tuwdiriw  mudami emes.  Bunda  ekonomikaliq  ten`likti bekkemlew  ushin  hu`kimet  ekonomikaliq  

infrastrukturani    korrektlep    xitriy,    ataq  qumar,          ekonomikaliq    ko`regenli  adamlardin`    aldina  

shig`ip   turiwi kerek. Onday  adamlardi ekonomikaliq iskerligi  jo`nleytug`in qatal   kodeksler qabil 

etiwi kerek. 

Ten`lik  sotsialliq  qag`iydani ha`m  nizamda ten`  sebebi ol uliwma terminge  su`yenedi. Eger tek 

bir  adamg`a  tiyisli  bolsa  nizam    bolmag`an  bolar  edi.  Onin`    jasawi    ten`likke    argument,  uliwma 

molsherlengen.  

Mustakillik  ne?  Buni  Prezident      I.A.Karimov      a`piwayilap  bilay  tu`sindiredi:  «Biz  ushin  

g`a`rezsizlik    a`uueli    o`z  ta`g`dirimizdi    o`z  qolimizg`a  aliw,    o`zligimizdi    an`law,    milliy  

qa`dritlarimizdi    u`rp-a`detlerimizdi    tiklew,    ha`mmemiz  ushin    a`ziz    bul  watandi    ha`r  bir  

shan`araqta    tinishliq-tatiwliqti    barkararliqti    saqlaw.    Aziz  watanimizg`a    adalat,    insap,    dinyata,  

mahir-mu`riwbet  qarar taptiriw. 

Biz ushin  mustakillik 

–

 Allaxtin`  o`zi  elimizge  inam etken tabiiy bayliqlarg`a iyelik etiw,   xaliqti  

qu`direti, salahiyati,   an`law   zakavatina tayanip,  O`zbekstanda jasap atirg`an ha`r bir  puxara, ha`r 

bir  shan`araq  ushin    mu`na`sip      o`mir    keshiriw,  keleshek    auladlar  ushin  azat  ha`m  abat    uatan 

qaldiriw. 

Biz ushin   garezsizlik 

–

 milletimiz,  ma`mleketimizdin`  ja`ha`nde  abroy-itibarin, shan-shuxratin  

ko`teretug`in   sag`lam  awladti, ha`r  ta`repten  barkamal  ha`m pidayi ul-qizlardi ta`rbiyalaw olardi  

---

 

87 

kamalg`a  jetkiziw    ha`m    na`tiyjesin  ko`riw.    Ha`r  bir  puxara    ushin  milleti,  irki  ha`m  diniy      urp-

a`detlerinin`  qattiy na`zer   erkinlik, ten`lik,  brodarlik,  mu`na`sip sha`rit jaratip  beriw. 

«a`rezsizlik    o`zbekma`mleketi  dedi  I.A.Karimov  xalqimizdin`    tariyxi  jen`isidur.  Xalqi  ju`z  jillar 

dawaminda    azatliqti    arziu`    qilg`an  O`zbekstan      shin  keuilden  g`a`rezsizlikti    qolg`a    kirgizip,  

gu`llep  jasnaui  ha`m    parawanliqqa  erisiwi,  taraqqiy    etkaen  demokratiyaliq    du`zimler  qatarinda  

xaliqararliq  ha`mja`miyet  mu`na`sip orindi iyeley 

–

 biz  ku`tken  maqsetimizdur. 

Ilimiy  filosofiyaliq ideyalar  

«Du`n`yanin`  ilimiy kartinasi»  ta`biyat  haqqinda en` a`hmiyetli teoriyaliq gipoteza ha`m faktordi 

o`z ishine alatug`in  bul  ilimnin`  ken`   ponaramasin aladi. 

Du`n`yanin`  ilimiy kartinasi bir   bilimnin` a`piwayi  summasi   yamasa  tiykari emes  al olardi o`z-

ara  kemislik  ha`m    jan`a  pu`tinlikti    sho`lkemlestiriwi    sistemasinin`  na`tiyjesi.    Ol  sistemasi    onin` 

ma`nisi    du`n`yani    o`riw    sposobi.    Ol  ilimiy    izertlew    etikaliq,    metodologiyaliq    logikaliq  

teoriyalarin    qa`liplesiwine    ta`sir  etedi.    Sonliqtan    du`n`yanin`    ilimiy  kartinasin  izertlewde 

uliwmateoriya fonin du`zip, ilimiy izlewdin`  oz normativlik funktsiyalarg`a  iye. 

Ta`biyat  izertlewshileri  du`n`yanin` ilimiy kartinasin izertledi.  M.Plank,  L.Digen fizikaliq  realliq  

ha`m  fundamentin  fizikaliq  konstruktsiyag`a  sistemasi yag`niy  keqislik, waqit,  zat pole. 

Ken`    ma`nisinde  du`n`yanin`    ilimiy  kartinasi  du`n`ya  haqqinda    konkret  tariyxiy  pikirler  ha`m 

ilimiy oylawdin`  stilin, usilin ko`rsetiw. 

Jan`a da`wirde ta`biyatqa mu`na`sibette ilimiy ha`m  texnologiyaliq  ta`repten u`stinligi  ku`sheyip  

baratirg`anlig`i    belgili.    bunda  ta`biyatti  insan  maqsetlerine  tiyisli    sheksiz    zikralar  da`rgegi    dep 

tu`siniw.  Biz ta`biyattan  reximlik  ku`tip turiwimiz. 

Bunday  mu`na`sibettin`  negizinde ta`biyat o`zinin`  g`amin   o`zi jeydi  degen tu`sinik  jatir.  Bul  

ta`biyat    ushinda    ja`miyet  ushinda  unamsiz    aqibetke  alip  kelmekte.    Bul  energiya    ten`liktin`  

buziliwi,      a`tirap-ortaliqti      iflaslastiriw,    basqarip  bolmaytug`in    o`siw,    xaywanlar    ha`m  o`simlik 

tu`rleri  jayilip  ketiwi qa`wipi bar. 

Bunday  izertlew    pa`n-neni  biliwimiz  nenii  bilmesligimizdi    an`lap      jetiwi  ha`i  ilimiy  nuqtai  

nazerden  nenii  aniqlawimiz  mu`mkin  ne  aqlaqiy  ta`repten    tan  tanin`di  talap    qiliwi    bilay    aliwin`a 

ja`rdem  beredi.    Ekonomikaliq,  ekologiyaliq,  sotsialliq  ekspertiza    kerek  boladi.    Tawekelshilik 

bolmaydi. Eger ta`wekelshilik  is ju`riwge  qarar qilip,  extiyartiraq  boliwtkerek. 

Bizin`    da`wirimizde    ilimler  qamshisi  murakkab    tu`rli    tuman  bolip  baratirg`anlig`in    ha`zirgi  

fizikada      ko`riwge  boladi.  Eger    Galiley    a`piwayi    ko`z  benen    mayatnik    ten`ew  ha`m    shartlerdi    

qulawin  gu`zetken  olsa    bu`gin    o`zleri  menen    su`wretlew  ob`ekti    ortasinda    murakkab  texnik  

u`skenelerin  quriliwi.  Misali mikroa`lemdegi  ha`diyselerde  gu`zetiw ushin  27 kilometr shen`berge 

iye  bolg`an  elementar  adamlardi    «tzletiw»  usillari  qurildi.  Bu`gin  biz  o`zimiz    u`yrenip  atirg`an 

ha`disler  menen    murakkab  texnologiyalar  ha`m  murakab  teoriyali    sheshimler  qurallaniw 

mu`na`sibetine  kirisemiz.  Olardi  tu`siniw  ha`m  olardi      paydalaniw  ushin  u`lken  tayarliq  kerek. 

Bulardin`  ba`ri    filosofiyaliq  an`lawdi  talap  qiladi  ha`m  ha`zirgi    zaman    ilimiy    izertlewinin` 

epistemologik problemalari qizig`iwdi ku`sheytedi. 

 

3. Filosofiyaliq  ideyalardin`  ko`rinisleri 

Filosofiya  grekshe    danaliq    haqqinda  Fan.  Ol    ja`miyetlik  sananin`    bir  tu`ri.    Bolmis  ha`m 

bilimnin`  uliwma  printsipleri,  insan menen du`n`yanin`  mu`na`sibeti haqqindag`i  ta`liymat ta`biyat 

ja`miyet  ha`m    tafakkur    rawajlaniwina    uliwma    nizamliliqlari  tuwrali    pan.    Bul  pa`n    du`n`yag`a  

qaraslardin`    uliwmalasqan    tizimin    jaratiw    ha`m  onda  insan  ornin  ko`rsetiwge      qaratilg`an,  ol 

---

 

88 

insannin`  du`n`yag`a    bolg`an    mu`na`sibeti,  sotsialliq-siyasiy,    aqlaqiy,  estetikaliq  ha`m    basqada  

ko`z qaraslari izertlenedi. 

Filosofiya    du`n`yag`a    ko`z  qaras  sipatinda,    sotsialliq  ma`npa`a`tler    siyasiy  ha`m    ideologiyaliq  

ko`z qarslar menen u`zliksiz  baylanista.  Ol ja`miyetlik bolmisqa  aktiv ta`sir ko`rsetip  jan`a  ideyalar  

ha`m ma`deniy  bayliqlardin`   qa`liplesiwine  imkaniyat beredi.  Ol da`slep  Pifagorda ushiraydi.  O`z 

aldina      pa`n  retinde  Aflatun  tiykarlag`an.    Filosofiya  da`slep    insannin`  bolmis,    a`lem  ha`m    o`zi 

haqqinda    bilimlerdin`      majmui  sipatind    payda  boladi.    Ol  uzaq    da`wirde    Fan  boliwi  menen  bir 

qatarda olardan   ajiralg`an sistema emes, kerisinshe  basqa pa`nler menen baylanisli  bolg`an, olarg`a  

tiykarlang`anni ushin juwmaq  beretug`in, biliwdin`  uliwma  metodologiyasin  ta`miynleytug`in  pa`n. 

Filosofiya  biliwdin`    tiykarg`i    metodologiyaliq 

–

  teoriyaliq,    tafakkuri  esaplanip  ol  insaniyat 

ta`jriybesinin`  jiyintig`ina, ha`mme  pa`n ha`m ma`deniyat tabislarina  su`yenedi. 

Ha`r qanday filosofiyaliq   taliymattin` tiykarg`i  teoriyaliq   ma`nisi  oylawdin`  bolmisqa, ruhtan 

–

 

materialliqqa,  sub`ektten  ob`etke  mu`nsibeti    ma`selesi.    Bul  ma`seleni    qanday      sheshiliwine  qaray   

filosofiyada  eki uliwma sotsialliq  gruppalarg`a, materialiq  ideologiyaga bo`linedi.