Microsoft Word XIX esr az an doc

____________________Milli Kitabxana______________________ 

19 

 

Maarifpərvər  şair başqa bir şerində birlik, ittifaq ideyasını irəli sürərək, 

fərdiyyətçiliyin əleyhinə çıxır, gəncləri birliyə, ittifaqa çağırırdı: 

 

İttifaq eyləyəndə beş barmaq,  

Xeyli asandı bir işi tutmaq.  

Yoxdur, ey sərvarim, tək əldə səda,  

İttifaq ilədir sünırü səfa. 

 

Epik şerin başqa mövzuları kimi əxlaqi-didaktik əsərlər də dərin humanizm 

problemləri qaldırır, cəmiyyət üzvlərinin, bütövlükdə xalqın mənəvi azadlığı, 

əxlaqi saflığı və təmizliyi prinsiplərini müdafiə edirdi. 

XIX  əsr  ədəbiyyatında epik şerin  ən gözəl nümunələri Q.Zakir və Seyid 

Əzimin, M.Ş.Vazeh və A.Bakıxanovun, M.T.Sidqi və Xan Qaradağının mənzum 

hekayələri, öyüd və  təmsilləri, M.M.Şükuhinin "Münazireyi-Əqlü Eşq", 

"Bəzzazların öyünməsi", M.B.Xakalinin "Sələbiyyə", məsnəviləri, 

M.T.Qumrinin "Kənzül məsaib" kitabıdır. Həcmindən asılı olmayaraq, bu 

əsərlərin hər birində canlı  bədii surətlər, yaddaqalan əhvalatlar görmək 

mümkündür. Hadisə  zənginliyi, fəaliyyətin geniş planda verilməsi də adları 

çəkilən əsərlərin epik səciyyəsini qüvvətləndirən məziyyətlərdir. 

 

*** 

 

XIX  əsr Azərbaycan poeziyasının  əsas qol larından biri də realist satiradır. Ölkənin 

sosial-iqtisadi həyatında ictimai və milli zülmə, müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı etiraz, 

mövcud vəziyyətdən narazılıq  əhvali-ruhiyyəsinin qüvvətlənməsi və xalq azadlıq 

hərəkatının genişlənməsi - bədii  ədəbiyyatda kəskin, açıq tənqidi pafosun meydana 

gəlməsi ilə nəticələnir; əsrlər boyu gah dəhşətli faciələrlə ağlayan, gah da azadlıq həsrəti 

ilə alışıb yanan, gözəllik və  məhəbbəti tərənnum edən, qəhrəmanlara və hökmdarlara 

mədhiyyə oxuyan, təbiətə, bahara, gülə və bülbülə nəğmələr qoşan bəşəriyyət indi bədii 

təffəkküründə tənqidə geniş yer verir, "həyat haqqında amansızcasına açıq danışan əsərlər 

yazırdılar

1

.  Şeirdə demokratizmin həyatiliyin, sosial məzmunun güclənməsi, obrazlar 

sistemində  təbiillyin artması, mövcud cəmiyyətə, ictimai quruluşa maarifçi baxışın 

dərinləşməsi,  ən başlıcası isə  əsrin ortalarında dünya tarixinin "tam mənada komizm 

mərhələsinə qədəm qoyması" və "getdikcə daha artıq istehza doğurması" poeziyada satira 

va realizmin yaranması üçün obyektiv şərait, zəmin idi. 

Tarixi şərait, ictimai mühitdə gördükləri mənəvi-əxlaqi eybəcərlik saf bəşəri duyğular 

haqqında nəğmələr qoşun Azərbaycan şairlərini məhəbbət və 

  

                                                           

1

 

Əziz Mirəhmədov. Yazıçılar, talelər, əsərlər. Bakı, 1978, s.99. 

 

---

____________________Milli Kitabxana______________________ 

20 

 

gözəlliyin tərənnümünə dair odlu lirika ilə kifayətlənməyə qoymur, onları kəskin 

tənqidi-satirik  əsərlər yazmağa təhrik edirdi, B.Şakir, Q.Zakir, A.Canı  oğlu, 

M.Miskin, M.Nadim kimi sənətkarların yaradıcılığı Azərbaycan şerində yeni bir 

ədəbi cərəyanın meydana gəlməsini göstərirdi. Bu cərayanın tənqid obyekti, 

şairləri narazı salan məsələlər çox idi. Lakin onlar əməkçi xalqın həyatı, ağır 

güzəranı ilə  hər  şeydən artıq maraqlanırdılar. Yoxsul kəndlinin, rəiyyətin çətin 

dolanışığı, rəncbərin insan yerinə qoyulmaması, bir tikə çörəkdən ötrü bütün 

günü bəylərin qapısında xidmət edəıı  kəndlinin dözülməz vəziyyəti Nadimin 

şeirlərində dərin hüznlə, kədər hissi ilə, onları incidən bəylər və ağalar isə hədsiz 

qəzəblə təsvir olunurdu ("Misir nəvəsi imamverdi", "Murad xan", "Kərbəlayı" və 

s. şeirlər). 

Kəndlilərin vəhşicəsinə istismar olunduqlarını biçinçilərin haqqını  kəsən, 

camaatı susuz qoyan mülkədarların yırtıcı  təbiətini realist boyalarla təsvir edən 

Nadim "Mahmud" satirasında təhkimçi-feodal quruluşunun zulm və zorakılığını, 

rəncbərlərin kotana qoşulduqlarını ürək ağrısı ilə, kəskin daxili etiraz ruhunda 

gostərirdi: 

 

Mahmud! Əya rəncbərara mərdi-yeganə,  

Nahaq yerə rəncidə olub gəlmə fəğanə,  

Xaliq sizi rəncbər yaradıbdır bəyə, xanə.  

Hərçənd gərəkdir qoşalar at bu kotanə,  

At olmasa, heç incimə, insan da qoşarlar. 

 

Hakim sinifləri tənqid, çarizmin qanun-qaydalarına, yerli feodalların 

özbaşınalığına etiraz, habelə ayrı-ayrı yaramaz sosial tipləri ifşa satirik şerin 

başlıca motivləri idi. 

Doğrudur, satiriklərin yaradıcılığında cəmiyyətin siyasi-iqtisadi əsaslarına 

toxunulmur, eybəcərliklərin  əsas kökləri göstərilmirdi; bununla belə onlar 

mənfiliklərin bilavasitə "sahibi-ixtiyarla" əlaqədar olduğunu, cəmiyyətin xəstə 

hal aldığını bildirirdilər. Məsələn, Baba boy Şakir murovların oğrularla, 

yolkəsənlərlə dilbir olub, onlardan rüşvət almalarını, qubernator və sərdarın isə 

bu işə göz yummalarını çəkinmədən, cəsarətlə deyirdi: 

 

Bu nə qubernator, bu necə sərdar?!  

Dağılıb vilayət, oldu tarımar;  

Cəldlanibdi rüşvəto murovlar,  

Xəlqin işi ahü əfğanə dönüb. 

 

Başqa bir şerində  Şakir fitnəkar, "bodzat" bəylərin komendant və canişinə rüşvət 

verməklə vəzifəyə keçib, əhaliya divan tutduqlarını təsvir etmişdi. 

Realist satiranın inkişafında Zakirin rolu və movqeyi xüsusi diqqətə layiqdir. Bəy 

zümrəsindən olmasına baxmayaraq, yerli hakimlərin fitnə-fəsadı və 

---

____________________Milli Kitabxana______________________ 

21 

 

çar məmurlarının  ədalətsizliyi üzündən düşdüyü acınacaqlı  vəziyyət, habelə 

ildən-ilə sadə,  əməkçi insanlara yaxınlaşıb onlarla həmdərd olması Zakiri 

zəmanəsinin barışmaz; dovtələb ifşaçısına çevinmişdi. M.F.Axundzadə ilə ideya-

yaradıcılıq dostluğu da onun realizminin və satirasının inkişafına böyük müsbət 

təsir göstərmişdi ("Vilayətin məğşuşluğu haqqında", "Zəmanənin tənqidi". 

"Divanbəyiləri həcv", "Hüseyn bəyi həcv", M.F.Axundzadə,  İ.Qutqaşınlı, 

M.P.Kolyubakinə yazdığı mənzum məktublar və s,). 

Zakir satirasında sosial bəlalar, yerli hakimlərin zülmü, çarizmin idarə  və 

məhkəmələrindl olan sürundürmələr, ölkəni bürüyən rüşvətxorluq, halsizlıq 

cəsarətlə  tənqid olunur. Şair çar məhkəmələrində  işləyən məmurların çirkin 

mənəvi aləmini açır, onların büsbütün humanist hisslərdən məhrum yalançılar, 

"həşəratlar" olduğunu yazırdı: 

 

Həddən aşıb büxlü həsəd, şərarət,  

Yoldaş yöldaşına eylər xəyanət,  

Alimdə əməl yox, bəydə ədalət,  

İşlərimiz olub saf gərdən-bucaq. 

 

Tənqidi-satirik  şerin ifşa obyektlərindən biri də ikiüzlü din xadimləri, 

yalançı, satqın ruhanilər - seyid, molla, mərsiyəxan, dərviş, vaiz, axund və 

başqaları idi. Onlar dini təbliğat yolu ilə avam xalqı aldadır, itaətkarlıq  əhvali-

ruhiyyəsi tərbiyə edirdilər. Allah, Məhəmməd, Quran adından danışıb, islam 

dinindən öz cibləri üçün istifadə edən ruhanilərin qapazı, adətən, yoxsul vo 

sadəlövh kəndlinin başına dəyirdi. Onlar aldatmaq, hiylə  gəlmək və müxtəlif 

təriqətlər düzəltməklə  zəhmətkeş küllələri istismar boyunduruğu altında 

saxlayırdılar. Onların başlıca hökmləri  şəriət məhkəmlərində verilir və  təsdiq 

olunurdu. Bu məhkəmələrin hüquqları isə hüdudsuz idi. Hətta"l846-cı ilə qədər 

bəylərə  və başqa feodallara məxsus olan torpaqların alınıb-satılması çar 

hökuməti tərəfindən qanuni hal hesab olunmurdu. Bu işlər  əsasən  şəriət 

məhkəmələri vasitəsilə həyata keçirilirdi"

1

. Şəriət məhkəmələrinin başında duran 

qazilər moizələrində doğruçuluqdan,  ədalət, insaf və halallıqdan danışsalar da, 

özləri dövrün hakim təbəqələri ilə  əlaqəyə girib riyakarlıq edir, oğurluq, 

rüşvətxorluq və quldurluğa rəyac verirdilər. 

Bu sifətlərinə görə Azərbaycan  şairləri ruhanilərin yaramazlığını açıb göstərir geniş 

xalq kütlələrində onlara qarşı nifrət hissi oyadırdılar. Q.Zakir "Qarabağ qazisi", "Şuşa 

mollaları haqqında", "Üsuli və  şeyxi təriqət mollalarının həcvi" kimi şeirlərində  

xadimlərinin eybəcərliyini gösrərir, M.F.Axundzadəyə məktublarının birində sözü ilə işi 

düz gətirməyən vaizlərin ikiüzlülük və yalançılığını ifşa edirdi. 

 

                                                           

1

Azərbaycan tarixi.1 cilddə, II cild, Bakı, 1964, s.99. 

  

---