g e r ç ə k l i k
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ
DÖVLƏT-DİN MÜNASİBƏTLƏRİ
Ceyhun MƏMMƏDOV,
İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru
e
_g
'S
e
o
>
:0
Q
N
3
a
'c
o
Й
(0
3
3
Рц
t/ i
OJ
Pi
C
«
u
03
Ф
N
<
AÇAR SÖZLƏR: parlament, cümhuriyyət, din xadimləri, etiqad azadlığı, ibadət ocağı.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: парламент, республика, религиозные деятели, свобода
вероисповедания, места поклонения.
KEY WORDS: parliament, republic, religiousfigures, religious freedom, places o f
worship.
XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəli dünyada bir çox ciddi dəyişikliklərin baş verməsi ilə
yadda qaldı, sosial-iqtisadi proseslər sürətləndi, burjuaziya cəmiyyəti formalaşmağa başladı,
yeni siyasi partiya və təşkilatlar yarandı. Eyni zamanda, Rusiyada iqtisadi vəziyyət ağırlaşdı,
ölkəni tətil hərəkatları bürüdü və siyasi hakimiyyət zəiflədi. Ölkə rəhbərliyi bu gerçəkliyi
nəzərə alaraq, ciddi siyasi qərarlar qəbul etdi, ölkə vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarının
təmin olunması məqsədilə ardıcıl tədbirlər həyata keçirdi. Lakin bütün bu qərarlar ölkədə siyasi
sabitlik yaratmaq və hakimiyyəti qorumaq üçün yetərli deyildi.
Rusiyanın Qafqazdakı hakimiyyəti dövründə qonşu xalqlara nisbətən Azərbaycanda
vəziyyət daha dözülməz idi. Qonşu ölkələrdə milli məktəblər, kilsələr, milli mətbuat, müxtəlif
xeyriyyə cəmiyyətləri fəaliyyət göstərdiyi halda, bunlar Azərbaycan xalqı üçün qadağan
edilmişdi. Xristian kilsəsinə etimad və qayğı göstərildiyi halda, Azərbaycanda məscidlər təqib
olunurdu [1, s. 60].
11 dekabr 1905-ci ildə II Nikolay Dövlət Dumasının çağırılması barədə qərar qəbul
etdi və Qafqaz müsəlmanları Dumada iştirak etmək hüququ qazandı. Azərbaycan ziyalıları
bu tarixi fürsətdən yararlanaraq siyasi proseslərdə fəal iştiraka, xalqı əsarətdən xilas etməyə
və müstəqillik üçün təşkilatlanmağa başladılar. Bu məqsədlə davamlı olaraq mətbuatda xalqı
oyanışa və birləşməyə çağıran yazılar dərc olunur, yaranmış tarixi fürsətdən mümkün qədər
yararlanmaq təbliğ edilirdi. Bu çağırışlar XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın
öz müstəqilliyi uğranda mübarizəsində və müstəqillik qazanmasında xüsusi rol oynadı.
1917-ci ilin fevral burjua-demokratik inqilabı çarizmin 300 illik hökmranlığına son
qoydu. Bu hadisə Rusiya ərazisində yaşayan xalqların azadlıq hərəkatlarını daha da gücləndirdi.
Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat geniş vüsət aldı. Bu
prosesdə milli burjuaziya, xalq ziyalıları fəal iştirak etdilər. Oktyabr çevrilişinin qələbəsindən
sonra Polşanın, Finlandiyanın, Ukraynanın, Baltikyanı ölkələrin müstəqilliyinin tanınması
barədə qəbul edilən qərarlar digər bölgələrdə milli demokratik hərəkatı xeyli gücləndirdi, milli
dövlət quruculuğu hərəkatı daha geniş əraziləri əhatə etməyə başladı, zülmdən azad olmaq.
Dövlət və Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
GERÇƏKLİK
söz, dil və din azadlığı əldə etmək, öz milli dövlət quruluşunu yaratmaq bu hərəkatın əsas
hədəflərindən birinə çevrildi.
Millətçilik hərəkatının geniş vüsət aldığı bir dövrdə Azərbaycanda milli azadlıq
hərəkatının güclənməsindən ehtiyatlanan Rusiya azərbaycanlıları Osmanlıdan uzaq tutmağa,
milli və dini zəmində qarşıdurma yaratmağa, ruslaşdırma siyasəti həyata keçirməyə və türk
olduqlarını unutdurmağa çalışırdı. Rusiyada yaşayan müsəlmanlar, o cümlədən azərbaycanlılar
hərbi xidmətə çağırılmır, çar hökuməti orduda xidmət edən müsəlmanların Osmanlı ordusuna
qarşı vuruşmayacağından və silahı rus müstəmləkəçilərinə qarşı çevirə biləcəyindən qorxurdu.
Rusiya hakimiyyət orqanları müharibə vaxtı zülmə məruz qalan azərbaycanlılara və digər
müsəlmanlara inanmadıqlarından, onların üzərinə ciddi nəzarət qoydu, hətta 1916-cı ilin
yayından Azərbaycanda fövqəladə vəziyyət elan edildi. Ümumilikdə müharibənin gedişində
Rusiya Azərbaycana xammal mənbəyi, mühüm iqtisadi baza və Türkiyəyə hücum üçün hərbi-
strateji məntəqə kimi baxırdı və burada hər hansı xoşagəlməz hadisənin baş verməməsi üçün
bütün lazımı tədbirləri həyata keçirirdi [2, s. 66].
1917-ci ilin fevral inqilabından sonra yaranan Müvəqqəti Hökumət imperiyanı qoruyub
saxlamağa, müstəmləkəçilik siyasətini davam etdirməyə çalışırdı. 1917-ci il martın 17-də o,
çar hökumətinin bağladığı bütün beynəlxalq müqavilələrə və Rusiyanın götürdüyü öhdəliklərə
sadiq olduğunu bəyan etdi.
1917-ci il martın 9-da Cənubi Qafqazı idarə etmək üçün Dövlət Dumasının yerli
üzvlərindən ibarət Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi (OZAKOM) yaradıldı. Komitənin sədri rus
kadeti V.A.Xarlamov, üzvləri isə azərbaycanlı kadet, sonralar müsavatçı M.Y.Cəfərov, gürcü
federal-sosialisti K.Abaşidze, erməni kadeti M.Papacanov və rus kadeti RPereverzevdən ibarət
idi. İki gündən sonra Nazirlər Şurasının sədri Lvovun əmri ilə P.Pereverzev gürcü menşeviki
A.Çxenkeli ilə əvəz edildi.
1917-ci il oktyabrın 25 -də Peterburqda bolşeviklərin silahlı çevrilişi nəticəsində Müvəqqəti
hökumət devrildi. Oktyabrın 25-26-da Smolnıda keçirilən II Sovetlər qurultayında “Sülh” və
“Torpaq” haqqında dekretlər qəbul edildi və V.İ.Leninin başçılığı ilə Sovet hakimiyyətinin əsası
qoyuldu.
1917-ci il noyabrın 2-də Sovet hökuməti «Rusiya xalqlarının hüquqi bəyannaməsi»ni qəbul
etdi. Həmin sənəddə Sovet hakimiyyətinin milli siyasətinin əsas prinsipləri elan edildi. Burada
keçmiş Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olan bütün xalqların bərabərliyi, öz müqəddəratını
təyin etmək hüququ, bütün ictimai, milli və dini imtiyazların ləğv edilməsi, Rusiya ərazisində
yaşayan milli azlıqların və etnik qrupların azad inkişafının təmin edilməsi məsələləri öz əksini
tapdı.
1917-ci il noyabrın 20-də Sovet hökuməti V.İ.Leninin və İ. V.Stalinin imzası ilə “Rusiya və
Şərqin bütün müsəlmanlarına müraciət” ünvanladı. Orada müsəlmanların dini adət-ənənələrinin,
milli və mədəni təsisatlarının sərbəst və toxunulmaz olduğu, o cümlədən öz həyatlarını azad və
maneəsiz yaşamaq hüquqlarının olduğu bildirildi [2, s. 69-70].
Bununla Azərbaycan xalqının milli mənlik şüurunun gücləndiyi, müstəmləkəçilik
n3
C
;-ı
C/5
(T>
'I
o
>
:0
Q
N
:;3
O
’S
o
3
o.
C/5
0>
C
u
TO
'g
TO
N
C
Dövlət və Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
G E R Ç Ə K L İK
03
£
g
^g
’c/5
rt>
g
O
>
:0
Q
N
:3
JS
£
2
3
a
C
İ5
cfl
fO
2
3
a.
01
ei
C
«
o
«3
XI
fD
N
<
siyasətinin bütün təzahürlərinə son qoymağa çalışdığı bir şəraitdə suveren Azərbaycan
Respublikasını elan etmək üçün əlverişli şərait yarandı. Müstəqilliyin elan olunması çar
hökumətinin milli müstəmləkəçilik əsarətindən yorulmuş və öz milli dövlətini yaratmaq
arzusunda olan yerli əhalinin əsas arzusu idi [3, s. 3-4].
Həmin illərdə istedadlı Azərbaycan gənclərinin imperiyanın və dünyanın müxtəlif
təhsil ocaqlarına göndərilməsi öz bəhrəsini verdi. Bu gənclər təhsillərini başa vurub Vətənə
qayıtdıqdan sonra milli demokratik hərəkatın yaranmasında və inkişafında böyük rol oynadılar.
Avropada mütərəqqi ideyalarla tanış olan gənc mütəxəssislər tədricən anlayırdılar ki, böyük
ideyalara qovuşmaq üçün ilk növbədə qan yaddaşına qayıtmaq, özünü dərk etmək, millətinin
tarixini, mənəvi dəyərlərini araşdırmaq lazımdır.
Bu istiqamətdə müəyyən işlər görülür, milli məktəblər açılır, proqramlar hazırlanır,
dərsliklər yazmağa təşəbbüs göstərilir, ayrı-ayrı xarici müəlliflərin ən yaxşı əsərləri Azərbaycan
dilinə tərcümə olunurdu. O dövrdə milli ziyalılarımızın qabaqcıl nümayəndələrindən Həsən bəy
Zərdabi, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağayev, Nəriman Nərimanov, Cəlil Məmmədquluzadə,
Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Mirzə Ələkbər Sabir, Abdulla Şaiq,
Əlimərdan bəy Topçubaşov, Firidun bəy Köçərli, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və başqaları
mətbuatda çıxış edərək xalqın şüurunun oyanmasında, millətin formalaşmasında mühüm rol
oynayırdılar. Bu işdə Həsən bəy Zərdabinin və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin millətçilik
və dövlətçilik. Cəlil Məmmədquluzadənin demokratiya və azərbaycançılıq ideyaları misilsiz
dərəcədə təsir gücünə malik idi [1, s. 61-62].
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elan edilməsi ilə nəticələnən milli dirçəliş,
demokratikləşmə, maarifçilik və xeyriyyəçilik hərəkatlarında din xadimləri də fəal iştirak
edirdilər. Maarifçilik, elm və savadın təbliği insanlar arasında böyük təsir gücünə malik nüfuzlu
şəxsiyyətlər tərəfindən aparılırdı. Çünki maarifçiliyə yönəlmiş xeyriyyə tədbirlərini, elm və
biliyin təbliği işini belə şəxslərin köməyi olmadan aparmaq uğursuzluğa məhkum idi [4, s. 153].
Həmin dövrdə uzun müddət Rusiya imperiyasının işğalına məruz qalan Şimali Azərbaycanın
milli demokratik qüvvələrinin Bakını siyasi mərkəzə çevirmək üçün təşkilatlanmasında Təzəpir
məscidi mühüm rol oynadı. Azərbaycan ziyalıları vaxtilə çar Rusiyasının sünnilərlə şiələr
arasında qızışdırdığı ixtilafları aradan qaldırmaq üçün Qafqaz Müsəlmanlarının Qurultayının
çağırılmasını qərara aldı. Bu qərarı hər iki məzhəbin din xadimləri razılıqla qarşıladı və 1917-
ci ilin aprelində “İsmailiyyə” binasında (indiki AMEA-nın Rəyasət Heyətinin binası) geniş
toplantı keçirildi. Üç gün davam edən qurultaya Şimali Azərbaycanın bütün qəzalarından, o
cümlədən Dağıstan, Basarkeçər, Borçalıdan nümayəndələr dəvət edildi. İclas başa çatdıqdan
sonra tədbir iştirakçıları İsmailiyyədən Təzəpir məscidinə yollandılar, yüzlərlə din xadimi müfti
və şeyxülislamın iştirakı ilə məsciddə Cümə namazı qıldılar. Sonra isə sünni-şiə ixtilafına son
qoymaq üçün şeyxülislamla müfti qucaqlaşıb Qurana əl basaraq çar hökumətinin qızışdırdığı
ədavəti aradan qaldırmağa çalışacaqlarına and içdilər.
Bundan başqa, həmin dövrdə bir sıra regional hadisələr, o cümlədən Rusiya və Osmanlı
imperiyalarmdakı çaxnaşmalar və bu imperiyaların süqutu, müsəlmanların müstəmləkə
Dövbt vo Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
GERÇƏKLİK
əleyhinə çıxışları zəminində yaranan İslam birliyi, onun əxlaqi-etik prinsiplərinə əsaslanan
İttihadçılıq (ərəb dilində “birlik”, “həmrəylik” deməkdir) meydana gəldi. Bu ideya ilk olaraq
Şimali Azərbaycanda nəzəri ideologiya kimi ziyalı təbəqə arasında yayıldı. Sonradan həmin
ideyalara əsaslanan siyasi qurum - “Rusiyada Müsəlmanlıq” təşkilatı yarandı.
Qeyd etmək lazımdır ki, hələ 1905-ci il Rusiyada başlamış burjua inqilabından sonra
imperiya ərazisində yaradılan ilk dini-siyasi təşkilatlardan biri “İttifaqi müslimin” olmuşdur.
Ə.M.Topçubaşovun rəhbərliyi altında 1905-1906-cı illərdə Rusiyanın Peterburq və Nijni
Novqorod şəhərlərində təşkilatın üç qurultayı keçirildi. Bu təşkilatın əsas məqsədlərindən biri
Rusiya ərazisində yaşayan müsəlmanların hüquqlarının qorunmasına nail olmaq idi.
Bu dövrdə Şimali Azərbaycanda Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy H üseynzadə, Axund Yusif
Talıbzadə, Mirzə Əbdürrəhim Talıbov və başqaları İttihadi-İslam ideyasının üstünlüklərindən
geniş bəhs edirdilər. Ə.Ağayev və Ə.Hüseynzadə ümumislam reallığı ilə yanaşı, bilavasitə
Şimalı Azərbaycan gerçəkliyini də özündə əks etdirən baxışları ilə İttihadi-İslamı yeni orijinal
fikirlərlə zənginləşdirmişdilər. Şimali A zərbaycanda İttihadi-İslam ideologiyasına əsaslanan
siyasi partiya və təşkilatlar məhz bundan sonra təşəkkül tapdı. Ona görə də Rusiya imperiyasında
İslam birliyi ideyasına, onun hər cür təzahürünə qarşı panislamizm damğası vurulur, ona qarşı
amansız mübarizə aparılırdı. Eyni zamanda, pravoslav əhaliyə daha geniş hüquqlar verilsə
də, müsəlmanların hüquqları pozulur və onlar arasında Xristianlığın zorla yayılmasına cəhd
edilirdi.
1917-ci ilin yayında elan edilmiş Təşkilat Komitəsi heç də yalnız din xadimlərindən
ibarət deyildi. Komitənin fəalları arasında Petroqrad Politexnik İnstitutunu bitirmiş Mir Yaqub
Mehdiyev, “İrşad” qəzetinin naşiri Bəşir bəy Aşurbəyov, iqtisad elmləri namizədi Mahmud
Quliyev, həkim Kərimağa Sultanov, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin nəvəsi Ağa Zeynal Tağıyev, din
xadimlərindən Axund Molla Ələkbər Abbasquluzadə, Axund Molla Ələkbər kimi şəxsiyyətlər
var idi.
Bir müddət sonra Rusiyada yaradılmış müsəlman təşkilatı ilə “İttihadi-İslam” birləşərək
“Müsəlmanlıq” adlı qəzet nəşr etməyə başladı. Daha sonra isə Ceyhun Hacıbəyovun
redaktorluq etdiyi “İttihad” qəzeti partiyanın orqanına çevrildi. 1919-cu ilin aprelində keçirilən
ilk qurultayda partiya özünü “Qafqaz ittihad firqəsi” adlandırdı. 1920-ci ilin yanvar ayının 25-
də ikinci qurultayını keçirən partiyanın sıralarına müsavat partiyasının bir çox üzvü, ziyalılar
daxil oldu, ittihadi-İslam ideyası Rusiya imperiyasının milli-dini ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı
müsəlman xalqlarının həmrəyliyində mühüm rol oynadı.
Bu ideologiya həmin dövrdə çar Rusiyasının bütün əyalətlərində xüsusi rəğbət qazanmaqda
idi. 1897-ci ildə birinci Ümumrusiya siyahıyaalınmasının yekunlarına görə, imperiya daxilində
pravoslavlardan (87,1 milyon, yaxud 76 %) sonra ən çoxsaylı konfessiya müsəlmanlar (13,9
milyon, yaxud 11,9 %) idi.
Rusiya dövləti ölkə ərazisində yaşayan 18 milyon müsəlmanın birləşməsi təhlükəsindən
narahat idi. Hökumət bu təhlükəni ciddi təhlil edərək müsəlmanların birliyinin qarşısını almaq
məqsədilə m üxtəlif qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirdi. 1910-cu ildə Rusiya imperiyasının
C
_c
'S
g
o
>
:0
D
N
:3
ns
g
3
L,
3
O
'c
O
3
3
a
Pi
C
«
u
to
to
N
<
Dövlot və Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
g e r ç ə k l i k
g
'3
6
o
>
;0
Q
ra
lı
N
nj
E
2
3
a
'c
(5
(O
3
3
D.
tfı
Ol
Bi
C
(3
u
(3
XI
1-1
fl)
N
<
daxili işlər nazirinin Çar Nazirlər Şurasına göndərdiyi məktubunda deyilirdi: “Bir çox daxili
və xarici siyasətlərin təsiri altında son zamanlarda Krım, Volqaboyu, Qafqaz və Zauralye tatar-
müsəlman əhalisi arasında milli-dini təbliğatın gücləndiyi özünü göstərir. Təkcə Rusiyadakı
müsəlman aləminin dini və mədəni müstəqilliyinə deyil, həm də dövlətin şərq ucqarlarmdakı
bütün m üxtəlif tayfalı və m üxtəlif etiqadlı «yadların» tatarlaşmasma və müsəlmanlaşmasına
cəhd edilməsi yolunda müəyyən istiqamət şəklini alan bu təbliğat dövləti narahat etməyə
bilməz” [4, s. 155].
Bu reallığı nəzərə alan çar hökuməti bir tərəfdən tabeliyində olan müsəlman xalqları
arasında pravoslavlığı yayır, digər tərəfdən müsəlman ölkələrindəki missionerlərin, rəsmi
nümayəndəliklərinin köməyi ilə İslam aləmini öyrənir, İngiltərə və Fransa kimi müstəmləkəçi
ölkələrin müsəlman vilayətlərini idarə etmək metodlarına yiyələnir, İslam ideologiyasına qarşı
mübarizə pərdəsi altında xalqların milli-mədəni dirçəlişinə qarşı mübarizə aparmaq üçün planlar
hazırlayırdı. Müsəlmanlar arasında baş verən siyasi və mədəni hadisələrin mahiyyətini düzgün
təhlil etmək məqsədilə müvafiq idarə və təşkilatların nümayəndələrinin iştirakı ilə müşavirələr
təşkil edilir və tədbirlər həyata keçirilirdi.
Bütün bunlara baxmayaraq, 1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Milli Şurası
müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq müstəqil və demokratik respublikanın yaradılmasını elan
etdi. Azərbaycan Demokratik Respublikasının İstiqlal Bəyannaməsində milli və dini məsələlərlə
bağlı müddəalar öz əksini tapdı. Bəyanatda deyilirdi:
1.
“Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqları suveren hüquqlara malikdirlər. Şərqi
və cənubi Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan tam hüquqlu müstəqil dövlətdir.
2.
Müstəqil Azərbaycanın siyasi quruluş forması demokratik respublikadır.
3.
Azərbaycan Demokratik Respublikası bütün millətlər, xüsusilə qonşu xalqlar və
dövlətlərlə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmağa çalışır.
4.
Azərbaycan Demokratik Respublikası öz sərhədləri daxilində milliyyətindən,
dinindən, sosial vəziyyəti və cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşları vətəndaşlıq və siyasi
hüquqlarla təmin edir.
5.
Azərbaycan Demokratik Respublikası öz ərazisi daxilində yaşayan bütün
millətlərə azad inkişafı üçün geniş imkanlar verir.
6.
Müəssislər məclisi çağırılana qədər bütün Azərbaycanın idarəsi başında xalq
seçkiləri ilə seçilmiş Milli Şura və Milli Məclis qarşısında məsuliyyət daşıyan müvəqqəti
hökumət durur [5, s. 43-44].
İstiqlal Bəyannaməsi Azərbaycan xalqının millət-mədəniyyət statusundan tamamilə
başqa, siyasi-hüquqi və mənəvi-psixoloji statusa - millət-dövlət statusuna qədəm qoyduğunu
göstərdi. Mayın 30-da Azərbaycanın öz müstəqilliyini elan etməsi barədə dünyanın əsas siyasi
mərkəzlərinə radio-teleqrafla məlumat verildi. Bununla da Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan
xalqı qarşısında çox böyük tarixi bir missiyanı yerinə yetirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dünyəvi təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti oldu [6, s. 141].
Azərbaycanda ilk milli demokratik dövlətin təşəkkül tapması prosesi çox mürəkkəb
10
Dövlət və Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
g e r ç ə k l i k
şəraitdə baş verirdi. Azərbaycanın müstəqilliyini qəbul etməyən daxili və xarici düşmənlər
hiylə və məkrlə iğtişaşlar törədir, qarşıdurmalar yaradır və quruculuq işlərinə mane olurdular.
Azərbaycan Cümhuriyyətinin yarandığı ilk gündən Sovet Rusiyası bu cümhuriyyəti
tanımamaq siyasəti yeritməklə bərabər, əlində olan bütün vasitələrlə ona qarşı mübarizə
aparmağa başladı. Çünki Sovet Rusiyası meydana gəldiyi ilk gündən etibarən “vahid və
bölünməz Rusiya” prinsipindən çıxış edirdi. Lakin 1918-ci ilin yayında Sovet Rusiyasının
Cənubi Qafqazda gedən siyasi və hərbi proseslərə təsir etmək imkanı çox məhdud olduğundan,
bolşeviklər bu dövrdə bütün diqqətini Bakıya yönəldib heç olmasa Sovet hökuməti üçün həyati
əhəmiyyət daşıyan bu şəhəri öz əllərində saxlamağa cəhd edirdilər [2, s. 303].
1918-ci il iyunun 17-də hökumət təsis olundu, milli ənənələrə qayıtmaq, əhalinin dini
ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə Xalq Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyi (XMDEN) yaradıldı
və N.B.Yusifbəyli bu quruma rəhbər təyin olundu [7, s. 308]. Nazirlik dərhal din xadimləri
və dini qurumlarla sıx əməkdaşlığa başladı. Ölkənin parlamentində Azərbaycanın milli, dini
tərkibi nəzərə alındı, müsəlmanlara 80, xristianlara 35 yer ayrıldı, özü də ən çox yer ermənilərə
verildi. Onları parlamentdə 21 deputat təmsil edirdi [6, s. 205].
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti Qafqaz müsəlmanlarının vahid ruhani
idarəsinin yaradılmasına, şiə və sünni ruhani idarələrinin əməkdaşlığına nail oldu. Azərbaycanın
müstəqilliyinin elan olunmasına qədər bu idarələr Tiflisdə yerləşirdi. Lakin bölgədə cərəyan edən
son dərəcə mürəkkəb hadisələri nəzərə alaraq, hər iki ruhani idarəsinin rəhbərləri Məhəmməd
Pişnamazzadə və müfti Mustafa Əfəndizadə Azərbaycana köçmək qərarına gəldilər. XMDEN-
nin 10 avqust 1918-ci il tarixli qərarı ilə onlar Gəncəyə köçdülər və könüllü olaraq 1918-ci ilin
sentyabrın 1-də vahid orqanda birləşdilər. Sentyabrın 7-də XMDEN bu qərarı təsdiq etdi və
Bakı 1918-ci ildə bolşeviklərdən azad olunduqdan sonra ruhani idarəsi buraya köçürüldü.
Həmin dövrdə Demokratik respublikada dini liderlərin rolu artdı, təcili milli ordu yaradıldı,
hərbi hissələrdə “hərbi molla” vəzifəsi təsis olundu. Respublika rəhbərliyi bu məsələyə xüsusi
önəm verdi və ciddi nəzarətdə saxladı. Hərbi din xadimlərinin fəaliyyətinə nəzarət isə Müdafiə
Nazirliyi və dini idarə tərəfindən həyata keçirilirdi.
Həmin dövrdə dini təyinatlı məkanların əksəriyyəti xalqın məşvərət yerinə çevrilmişdi, din
xadimləri isə milli oyanışa dəstək verirdilər. Təzəpir məscidi və İsmailiyyə binası bu qəbildən
olan mərkəzlərdən hesab edilirdi. Düşmən Azərbaycan xalqının birliyinin təmin olunmasında
Təzəpir məscidinin oynadığı rolu yaxşı bilirdi. Ona görə də mart ayının 31 -də müsəlman əhalisinə
qarşı soyqırımına başlayan daşnak-bolşevik birləşmələri XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın
ictimai-siyasi həyatında, eləcə də milli şüurun oyanmasında, elmi-dini maarifçiliyin təbliğində
xüsusi rola malik möhtəşəm memarlıq abidələrindən biri olan “İsmailiyyə” binasını, “Kaspi”
qəzetinin redaksiyasını və mətbəəsini, orada yenicə çap olunmuş Qurani-Kərimin 5 min
nüsxəsini yandırıb külə döndərdilər.
1918-ci ilin mart qırğınları günlərində və ondan sonrakı dövrdə soyqırımına məruz qalmış
on minlərlə müsəlmanın dəfn mərasimlərinin təşkilinə, müsəlmanların təşkilatlanmasına və
m üxtəlif qabaqlayıcı tədbirlərin görülməsinə Təzəpir məscidi rəhbərlik etdi. Azərbaycan xalqına
C
C
'c
'S
s
o
>
:0
Q
N
:3
S
3
Ul
3
o
C
S
03
3
3
Cl,
Ul
O)
k
;
C
03
o
03
.31
u
rD
N
<
Dövbt vo Din - № 04 (5 1) İyul - Avqust 2 0 17
11
GERÇƏKLİK
C
£
O
6
o
>
:0
Q
N
:3
6
S
3
a
'c
İ5
ra
3
3
a
cn
OJ
Cİ
C
ra
u
ra
Xı
;-l
ra
N
<
qarşı həyata keçirilən bu müsibətlərdə milli ruhlu ziyalıların əksəriyyəti Təzəpir məscidinə
gələrək əhalini səbirli və dözümlü olmağa çağırdılar.
Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrün din xadimləri arasında Təzəpir məscidinin axundu
Ağa Əlizadə xüsusi fəallığı və milli təəssübkeşliyi ilə seçilirdi. Bakı Soveti rəhbərliyi Ağa
Əlizadədən Azərbaycan torpaqlarını bolşevik-daşnak qüvvələrindən azad etməyə gələn türk
əsgərlərinin hərəkətlərini lənətləyən fətva verməyi tələb edirdi. Hətta şəhər rəhbərliyi məzhəb
fərqini şişirdərək Osmanlı əsgərlərinin Bakı şəhərinə daxil olmasını bağışlanmaz bir günah
kimi qələmə vermək istəyirdi. Rəhbərliyin hədə-qorxularına baxmayaraq, axund Ağa Əlizadə
onların bu tələbini rədd etdi.
Sentyabrın ortalarında Qafqaz İslam Ordusu və onun 29 yaşlı komandanı Nuru Paşa Bakı
şəhərini bolşeviklərdən azad etdi. Bakı əhalisinin xahişi ilə Axund Ağa Əlizadə Qafqaz İslam
Ordusunun komandanı Nuru Paşanı sentyabrın 16-da Təzəpir məscidinə dəvət etdi. Nuru Paşa
Ağa Əlizadənin müşayiəti ilə minbərə çıxdı. Cəmi üç pillə qalxdı. Minbərin hər iki tərəfində
iri qara ələm sancılmışdı. Nuru paşa ələmlərdən birindən yapışaraq təmkinlə nitqini söylədi.
Bakı camaatı bu mərasimə heyrətlə baxırdı, məscidin axundu Ağa Əlizadənin təbirincə desək,
“Allah-Təala müsəlmanları kafirlərdən xilas etmək üçün osmanlı əsgərlərini öz din qardaşlarının
köməyinə göndərmişdi”. Bu hadisə Təzəpir məscidi və onun axundu Ağa Əlizadənin millətin
həyatında baş verən bütün siyasi məsələlərdə öncül yerdə durduğunu göstərirdi [8, s. 27].
Həmin dövrdə özbaşınalıq və hərc-mərclikdən yorulmuş Azərbaycan əhalisi ölkədə
sakitlik və əmin-amanlığı bərpa edə biləcək güc axtarışında idi. Azərbaycanlıların çoxu bu gücü
türklərdə görürdü. Nuru Paşanın 300 əsgərlə Gəncəyə gələrək qısa müddətdə şəhərdə qayda-
qanun yaratması azərbaycanlıların türklərə olan rəğbətini daha da artırdı [9, s. 204].
1918-ci ilin oktyabrında Pişnamazzadənin təşəbbüsü ilə həm şiə, həm də sünni cərəyan
başçılarının yığıncağı keçirildi. Müfti Hüseyn Qayıbzadə 1917-ci ildə dünyasını dəyişdiyindən
və bu, çar Rusiyasının dağıldığı illərə təsadüf etdiyindən yerinə yeni müfti təyin edilməmişdi.
Müftinin vəzifəsini İdarənin yığıncağında işçilər tərəfindən seçilən Mustafa Əfəndizadə icra
edirdi. Mustafa Əfəndi Pişnamazzadə ilə yaxın münasibətdə idi və uzaqgörən, millətini sevən,
müdrik şeyxülislama dərin hörmət bəsləyirdi. 1918-ci ilin 30 oktyabrında şeyxülislamın imzası
ilə hökumətə 367 №-li təkliflər məktubu ünvanlandı. Təkliflər 4 bölmədən ibarət idi:
1
.
Azərbaycan Cümhuriyyəti hüdudlarında “Məşixət-i İslamiyyə” adlı ruhani
idarəsi təsis edilsin və ona Türkiyədə mövcud olan Məşixət kimi tam müstəqillik verilsin;
2
.
7 sentyabr tarixli 311 saylı təqdimatda göstərilən Məşixətin iki sədrindən birinə
şeyxülislam, digərinə müstəşar, yaxud müşavir adı verilsin;
3
.
Şeyxülislam iclaslarda iştirak etmək hüququ qazanaraq rəsmən Nazirlər
Şurasının üzvü hesab edilsin;
4
.
Ruhani heyətin komplektləşdirilməsi üçün Məşixətin birbaşa sərəncamına kredit
ayrılsın. Sadalanan və digər bu kimi məsələlərin həll edilməsi məqsədilə bizim də iştirakımızla
fövqəladə yığıncaq çağırılsın.
Şeyxülislam M.Pişnamazzadə başda olmaqla ruhanilər bu çətin ideyanın təşəbbüsçüsü
12
Dövlot vo Din - № 04 (5 1) İyul - Avqust 2017
GERÇƏKLİK
oldular və sonra da onu həyata keçirdilər. Bununla məzhəb ayrılıqlarından istifadə edərək
Qafqazda müsəlmanlar arasında düşmənçilik yaratmaq istəyən çar Rusiyasının siyasətinə son
qoydular.
Bu, Pişnamazzadənin müstəqil dövlətimizə göstərdiyi xidmətin nəticəsi idi. Belə ki,
dini rəhbərlər hökumətin mövqeyini gözləmədən, özləri hər iki idarənin birləşdirilməsi və
Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin Türkiyə nümunəsi əsasında “Məşixət” adı ilə yenidən
qurulması təşəbbüsü ilə çıxış etdilər. 1918-ci il 1 sentyabr tarixli birgə qərar ilə hər iki idarə
“Məşixət” adlanan vahid bir idarədə birləşdirildi [10, s. 186].
1918-
ci il sentyabrın 15-də Bakının işğaldan azad olunmasından sonra Məşixətin Bakıya
köçürülməsi qərara alındı. Molla Məhəmməd Pişnamazzadə səhhəti ilə bağlı 1918-ci il dekabrın
10-da idarənin sədri və şeyxülislam vəzifəsindən istefa verdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
Dini etiqad naziri Musa bəy Rəfiyevin tövsiyəsi ilə dekabrın 12-də Təzəpirin axundu 47
yaşlı Ağa Əlizadə Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin sədri və şeyxülislam seçildi.
Beləliklə, müsəlmanların dini işlərinin idarə edilməsində bir-birinə münasibətdə muxtar, ikili
sünni-şiə ruhani rəhbərliyi aradan qaldırıldı, Qafqaz müsəlmanlarının vahid idarəsi yaradıldı.
Şeyxülislam idarənin rəhbəri, yəni Qafqaz müsəlmanları Ruhani İdarəsinin başçısı, müfti isə
onun müavini oldu [3, s. 12].
1919-
cu il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasının bir illiyi milli
bayram kimi qeyd olundu. Həmin gün xalqa müraciətində şeyxülislam Ağa Əlizadə deyirdi:
“Azadlığı yalnız müstəqil yaşamaq yolu ilə qorumaq və müdafiə etmək olar. Öz əqidə və fikrini
şövqlə söyləmək və öz iradəsini ifadə etmək yalnız müstəqil ölkədə mümkündür. Müstəqil
tədris ocaqlarında, orta və ali məktəblərdə ölkənin camaatının faydalana biləcəyi bütün biliklərə
yiyələnmiş şüurlu adamlar yetişər. Allah-Təalanın buyurduqlarını yalnız ölkənin istiqlaliyyəti
şəraitində müvəffəqiyyətlə intişar etdirmək olar” [8, s. 56].
Şeyxülislam Ağa Əlizadə 1919-cu il sentyabrın 15-də Çəmbərəkənd qəbiristanlığında
Bakının azad olunması uğrunda şəhid olan osmanlı və azərbaycanlı əsgərlərin məzarı önündə
tarixi bir nitq söylədi. Bu mərasimdə Azərbaycanın dövlət, hökumət və parlament üzvləri iştirak
edirdi. Şeyxülislam Ağa Əlizadə Azərbaycanın istiqlalı yolunda şəhid olanlara Allahdan rəhmət
dilədi və Qarabağ cəbhəsinə gedən yüzlərlə əsgəri Quranın altından keçirərək onlara vətəni
şərəflə qorumağı dilədi. Milli hökumət 1919-1920-ci illərin 31 mart gününü Milli Qırğın günü
kimi qeyd etdi. Şeyxülislamın göstərişi ilə həmin günlərdə Azərbaycanın bütün məscidlərində
təziyələr təşkil olundu, ehsanlar verildi.
Sonda qeyd edək ki, XI Qızıl Ordu Şimali Azərbaycanı işğal edənədək Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Milli Şurası, sonra isə Parlamenti və Hökuməti mövcud olduğu qısa müddətdə
iqtisadi, ictimai-siyasi və sosial həyatın m üxtəlif sahələrinə aid bir çox islahatlar həyata keçirdi,
müstəqil Azərbaycan dövlətinin möhkəmlənməsi üçün misilsiz işlər gördü. Ölkə vətəndaşlarının
hüquqlarının təmin edilməsinə yönəlmiş qərar və tədbirlərdə əhalinin vicdan azadlığı məsələləri
xüsusi yer tutdu.
Azərbaycan Demokratik Respublikası milli ənənələrin qorunması, o cümlədən əhalinin
C
C
O
>
:0
D
N
:3
n3
6
3
Ul
3
o
'S
Q
m
ns
3
3
İ3,
(/)
OJ
C
(j
>,
ra
u
fD
N
<
D övbt vo Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
13
g e r ç ə k l i k
пз
e
3
с
'c
s
o
Jb
:0
Q
Ф
N
■3
m
6
3
a
C
Q
cn
(0
Xi
3
D.
Ol
ей
C
«
u
(«
Xl
Ф
N
<
14
dini ehtiyaclarının ödənilməsi ilə bağlı əhəmiyyətli addımlar atdı. Cümə günü istirahət günü elan
edildi, dini bayram günlərində bütün dinlərin nümayəndələri işdən azad olundu. Hökumət din
sahəsində də islahatlar həyata keçirdi. Hökumətin qərarı ilə ruhanilər və dini idarələr büdcədən
maliyyələşdi, dini vergilər də bilavasitə dövlət xəzinəsinə daxil oldu.
Bakıda Hüseyn Ərəblinskinin rəhbərliyi altında Azərbaycan Dövlət teatrı fəaliyyətə
başladı, maarifi və milli mədəniyyəti təbliğ edən və yayan cəmiyyətlərin, təşkilatların, ittifaqların
fəaliyyəti geniş vüsət aldı. “Türk ocağı”, “N əsiri-M aarif’, “M ədəni-m aarif’ kimi cəmiyyətlər
geniş fəaliyyətə başladı [3, s. 32].
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi partiyalar təbliğat və təşviqat işini xeyli
gücləndirdilər. Onlar Azərbaycan tarixinə, ədəbiyyatına, mədəniyyətinə dair mühazirələr təşkil
edir, kitablar nəşr edirdilər.
Bu dövrdə azərbaycançılıq ideyası öz təzahürünü milli dövlətin yaranmasında, onun
dövlət və ictimai həyatın bütün sahələrində məqsədyönlü fəaliyyətində tapdı, bu ideya əhalinin
xeyli hissəsinin şüuruna hakim oldu [3, s. 32].
Azərbaycan Demokratik Respublikası iki ildən az müddət yaşasa da, Azərbaycan dövlət
quruluşunun bərpa olunması, onun istiqlaliyyətinin dirçəldilməsi, xalqımızın milli mənlik
şüurunun oyanması üçün az iş görmədi.
ə d ə b iy y a t
1
.
XX əsr Azərbaycan tarixi. II cild. Ali məktəblər üçün dərslik. T.T.Vəliyevin ümumi
redaktəsi ilə. Bakı; “Təhsil”, 2009.
2
.
Qafarov V asif Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922).
B ak ı:“RS Poliqraf’, 2011.
3. Nəcəfov Bəxtiyar. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı: “Azərbaycan”
nəşriyyatı, 1992.
4
.
Orucov Hidayət. Azərbaycanda din: ən qədim dövrdən bu günədək. Bakı: “CBS
Polygraphicproduction”, 2012.
5. Nəsibzadə Nəsib. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı: “Elm” nəşriyyatı, 1990.
6. İskəndərli Anar. Azərbaycan həqiqətləri 1917-1920. Bakı: “Elm və T əhsif’, 2012.
7. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Baş red.: Y. Mahmudov. Bakı:
“Şərq-Qərb”, 2004.
8. Cümhuriyyətin və sovet dövrünün şeyxülislamı. Bakı: “Elm və təhsil”, 2011.
9
.
Балаев Айдын. Азербайджанское национальное движение в 1917-1918 гг.. Баку:
«Елм», 1998.
10
.
İsgəndərov Anar, Mövlayi Adil. Şeyxülislamhğm tarixi. Bakı: “Elm və təhsil”, 2016.
Dövlət və Din - № 04 (51) İyul - Avqust 2017
GERÇƏKLİK
Джейхун Маммадов
ГОСУДАРСТВЕННО-РЕЛИГИОЗНЫЕ ОТНОШЕНИЯ В ПЕРИОД
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ДЕМОКРАТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
РЕЗЮМЕ
В данной статье освещена работа, проделанная в направлении обеспечения
свободы вероисповедания и регулирования отношений между государством и религией
в период правления Азербайджанской Демократической Республики (АДР). Для начала
рассматриваются общественно-политические процессы в период провозглашения АДР, а
также меры, осуществлённые большевистской Россией с целью свержения независимого
государства. Затрагивается роль представителей азербайджанской интеллигенции в
обеспечении национального единства. Отмечаются образование ими с этой целью
различных общественных и политических организаций, превращение большей части мест
религиозного поклонения в политическую арену для народа, активная роль религиозных
деятелей в направлении создания независимого государства. В статье особо подчеркиваются
титаническая работа, проделанная правительством АДР в направлении урегулирования
государственно-религиозных отношений, подготовка национальным правительством
множества законодательных актов в различных сферах, а также открытие новых очагов
культуры и образования, несмотря на недолгое время нахождения у власти правительства
АДР.
Jeyhun Mammadov
STATE-RELIGIOUS RELATIONS DURING THE PERIOD OF THE
AZERBAIJAN DEMOCRATIC REPUBLIC
SUMMARY
The present article covers the work done to ensure freedom o f religion and regulation of
state-religious relations during the reign of Azerbaijan Democratic Republic (ADR). First, social
and political processes during the ADR proclamation, as well as the measures taken by Bolshevik
Russia to overthrow the independent state are considered. The role of the Azerbaijani intelligentsia
representatives in ensuring national unity is touched upon. The formation of various public and
political organizations for this purpose, the transformation of most places of religious worship into
a political arena for the people, the active role o f religious figures in the creation of an independent
state were noted. The article highlights the great work carried out by the ADR government towards
the settlement o f state-religious relations, the preparation by the national government o f a number
o f legislative acts in various fields, as well as the opening of the new cultural and educational
centers, despite the short time of the ADR government being in power.
c
c
'S
S
о
>
:0
D
N
e
3
3
O'
'S
D
3
3
C
l
,
tn
01
ei
c
03
u
03
■e
N
<
t V3 Din - № 04 (5 П iyul - .Лл qust 2017
15
Dostları ilə paylaş: |