Microsoft Word XIX esr az an doc
Yüklə 2,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
____________________Milli Kitabxana______________________ 15
Molla Məhəmmədbağır Məclisinin, Qumri, Dəxil, Raci və başqa mərsiyə şairlərinin fanatizm yayan əsərləri tez-tez çap olunub yayılırdı1 1 ". Belə kitab-lardan, məsələn, Qumrinin "Kənzül-məsaib" əsəri mətbuat səhifələrində "Məcmueyi-mötəbər", ədiblərin rəğbətlə qarşıladığı kitab kimi qiymətləndirilir, onun müəllifi xoş sözlərlə alqışlanırdı 2 .
Mirzə Cəbrail Süpehri (?-1902), Mirzə Həsib Qüdsi (1873-1908) kimi şairlər müasirlərinin çoxundan ayrılaraq, öz yaradıcılıqlarında növhə və sinəzənlərə daha çox yer vermiş, xüsusi mərsiyə şeri, ruhani poeziya yaratmışlar. Bu şeir dini ədəbiyyat deyildi. Onun məzmununda, daxili mayasında həyatilik, tarixilik var idi. Şairlər hicri tarixin 61-ci il məhərrəm ayının 10-da (miladi 680-ci ilin oktyabr ayı) baş vermiş Kərbəla müsibətlərini qələmə alsalar da bu hadisələri hələ mövhumiləşdirmir, ondan tarixi əhvalat kimi danışırdılar. Bu şeirlərdə Məhəmməd peyğəmbər (570-632), onun əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbu Talib (598-661) təriflənir, İmamların ölümü, ədalət, haqq uğrunda şəhidlik kimi mənalandırılır, tərənnüm olunurdu. Tarixi-dini şeirlər təkcə məsciddə oxunmurdu. O, xalqın məişətinə daxil olmuşdu; yas məclislərində, ölü yerlərində oxunan belə şeirlər dinləyicilərin qəlbini riqqətə gətirir, hisslərini və duyğularını kövrəkləşdirirdi. Dinləyicilər məğlub olanın şəhidliyinə, onun dəstəsinin əsir düşməsinə təəssüflənir, göz yaşı axıdırdılar. Lakin mərsiyə şeri oxucularda bədbin əhvali-ruhiyyə yaratmır, əksinə, oxucunu mənəvi təmizliyə, əxlaqi saflığa çağırırdı. Yezidin imamlara etdiyi zülmü gözləri qarşısında 3 canlandıran oxucu, yaxud dinləyici daxilən bu ədalətsizliyə qarşı çıxır, qəddarlığa və zalımlığa nifrin yağdırır, lənət oxuyur, hətta zülm və ədalətsizliyə qarşı etiraz və mübarizə ruhunda səfərbər olunurdu. Bədii kökləri və estetik təbiəti etibarilə də mərsiyə Azərbaycan ictimai gerçəkliyinə və ədəbi fikrinə yad deyildi. Məlumdur ki, ölən qəhrəmana, həyatdan köçmüş əziz bir adama sevgi, məhəbbət ifadə edən yanıqlı nəğmələri daha təsirli şəkildə ifadə edən xüsusi adamlar da olmuşdur. Rus ədəbiyyatında elegiyanın köklərini araşdıran ədəbiyyatşünas L.Q.Frizman yazır: "Rus elegiyasının mühüm mənbəyi - folklor, o cümlədən xalq ailə- məişət və məhəbbət lirikası, oxşama və ağılar olmuşdur" 4 .
mayasını Azərbaycan xalq ədəbiyyatından, ailə-məişət nəğmələrindən, oxşama və ağılardan götürmüşdür. Sonralar bu janrın yaxşı nümunələrini
1
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 11 cild, s.167 2 Bax: "Ziyayi-Qafqaziyyə". 1881, 12 dekabr. 3 Həsi Abdullayev. İslamın məhərrəmlik mərasimi. Bakı, "Azərnəşr", 1967, s.10. 4 Л.Г.Фризман Жизнь лирического жанра. Изд-во "Наука" M., 1973, c.12. ____________________Milli Kitabxana______________________ 16
Xaqani, Nizami, Füzuli, kimi klassiklər yaratmışlar. XIX əsr mərsiyələri də ilk növbədə xalq ədəbiyyatı, sonra isə klassik poeziya ilə bağlı idi; daha doğrusu mərsiyə şeri dini ənənədən yox, ədəbi ənənədən yaranmışdı. Bu mərsiyələrdə klassik şerin ictimai kədər motivləri davam etdirilirdi. Onlar Sərg tarixi, keçmişdə olmuş qanlı hadisələr haqqında canlı və ibrətli söhbətlər idi. Oradakı ideya-məzmun çox vaxt dini-şiə təəssübkeşliyinin hüdudlarını asırdı. Şairlər insani hissləri, mənəvi gözəlliyi, əxlaqi təmizliyi, bəşəri kədəri hətta siyasi azadlığı və bərabərliyi təbliğ və tərənnüm etməklə yaşadıqları dövrün despotizminə, xüsusilə müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı çıxırdılar. Mərsiyə şerindəki dünyəvilik və tarixilik humanizm ideyaları ilə bağlı idi. Müəyyən məsələlərə münasibətdə dini səciyyə daşımasına baxmayaraq, mərsiyə şairləri də insanın azadlığı ideyasını müdafiə edirdilər. Bununla belə bu azadlıq ictimai mahiyyət qazana bilmirdi və mərsiyə şerinin başlıca ziddiyyəti, məhdudluğu da bu nöqtədə idi; Qumri, Raci. Dilsuz, Asi, Növrəs və başqalarının təsvir və mədh etdiyi qəhrəmanlar - Məhəmməd, Əli, liseyn tarixi şəxsiyyətlər olduğu halda şairlər onları mövhumiləşdirir, bu adamların guya ruhən ölmədiyinə inanır və əfsanəvi məhşər günü onlardan kömək diləyirdilər. Məsələn. Növrəs Füzuliyə təxmislərindən birini belə qurtarırdı:
Arizə qan yaşı gözdən cari eylər müttəsil, Növhəxandır Növrəsi-məhzuni-müztər ilbəil, Ya Əli, ruzi-cəzadə qoyma qalsın münfəil. "Arizuməndi-vüsa1ındır Füzuli xəstədil, Vəslin istər, dövləti-didarın eylər arizu".
Mərsiyə şeri Azərbaycan ədəbiyyatında süjetli lirikanın inkişafına xeyirli təsir göstərmiş. insanın daxili dünyasının, subyektiv hisslərinin canlı və təsirli təcəssüm etdirilməsində, poetik dilin orta əsrlərə məxsus qəliz ərəb-fars tərkiblərindən təmizlənməsində və sadələşməsində müəyyən qədər əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bu əsərlər poetik-struktur baxımdan bəzi keyfiyyətlər qazanmışdı. Növhə və sinəzənlərin bir çoxu yüksək bədiiliyi və şeriyyati ilə fərqlənirdi; şairlər gözəl qafiyələr yaradır, poetik sözün imkanlarından sənətkarlıqla istifadə edə bilirdilər. Misal üçün, "həqq yolunda və eşq aləmində nə qədər ağır cəfalara və böyük bəlalara giriftar" (F.Köçərli) olmağı İmam Hüseynin səadət saymasını və bunu öz bacısı Zeynəbə fəxrlə bildirməsini Əbülhəsən Raci şeirlərinin birində belə ifadə edirdi:
Bacı, əhdim budu bu çöldə gərək qanə batam. Qanımı Əkbərimin qanına şövq ilə qatam. Can verib təşnə, gərək isti qum üstündə yatam, Cismi-məcruhim ilə, sineyi-suzanım ilən.
Yüklə 2,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|