Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
*Yazı. Oxuduğu sözləri, cümlələri, kiçikhəcmli mətnləri və əzbər bildiyi kiçik şeir parçalarını yazıya köçürür. *Dil qaydaları. Ilkin (empirik) fonetik (sait, samit səslər, heca, əlifba sırası) leksik (ad, hərəkət, əlamət bildirən sözlərin fərqləndirilməsi), morfoloji (tək və cəm anlayışı), sintaktik (məqsəd və intonasiyaya görə cümlənin növləri) biliklərini konkret nitq materialına tətbiq edir. Bəs müasir dərs necə olmalıdır? Müəllim şagirdlə necə davranmalıdır? Danışma, oxu, yazı vərdişlərinə I sinif şagirdlərini necə yiyələndirmək olar? Bu suala da kitabda cavab tapmaq mümkündür.
bir
şagirdin özünüifadəsi üçün dəstəkləyici şərait
yaradılmalıdır. Bunun üçün aşağıdakılar tövsiyə olunur: *Problemlər personlaşdırılmalıdır, uşaqlara tez-tez “Sən olsaydın, nə edərdin?” sualı verilməlidir. Belə olduqda problem uşağın şəxsi müstəvisinə keçir və onda danışmaq həvəsi yaranır. *Uşaqlara daha çox açıq tipli düşündürücü suallar verilməlidir. Bu suallar “Səncə...” sözü ilə başlasa, yaxşı olar. Hər bir uşaq hiss etməlidir ki, onun fikri ətrafdakılar üçün əhəmiyyətlidir. *Hər bir şagird fikrinə, yanlış olsa belə, hörmətlə yanaşılmalıdır. Bu prinsipə müəllim özü də riayət etməli, şagirdlərə də bunu aşılamalıdır. Yanlış danışmaq yox, heç danışmamaq pislənməlidir. *Verilən suallar müvafiq yaş qrupunun maraq dairəsinə yaxın olmalıdır. *Suala cavab vermək üçün şagirdə fürsət, cəsarət və kifayət qədər vaxt verilməlidir. Nə qədər ki danışmaq istəyir, onun sözü kəsilməməlidir.
Oxu məzmun xəttinin inkişafını iki mərhələyə bölmək olar:
*Oxu texnikasının formalaşdırılması *Şüurlu oxu
I mərhələdə aşağıdakı bacarıqlar formalaşdırılır: *Şəkil adlarının səs-heca sxemi əsasında oxunması, *Şagirdin təsəvvüründə səs-hərf assosiativ əlaqəsinin yaradılması, *Səs-heca sxemində hərfin, hecanın yerinin müəyyən edilməsi, *Sözlərin hecalarla oxunması
Şüurlu oxu bacarığı ilə uşaqlarda mütaliə vərdişi formalaşdırılır. Bu isə öz növbəsində aşağıdakı bilik və bacarıqların inkişafına yol açır: *söz ehtiyatının zənginləşdirilməsi; *nitq mədəniyyətinin formslaşdırılması və inkişafı (orfoqrafik normalarla tanışlıq, sözlərin məna çalarlarını anlamaq və yerli-yerində işlətmək və s.); *əldə edilən bilik və məlumatların sistemləşdirilməsi və analitik təfəkkürün inkişafı (hekayə xəritəsinin tərtibi); *tənqidi təfəkkürün inkişafı, şəxsi və sosial dəyərləri qiymətləndirmə (hadisə və qəhrəmanlara münasibətin bildirilməsi); *yaradıcı təfəkkürün inkişafı (“Mən qəhrəmanın yerinə olsaydım nə edərdim?” “Mən hekayəni necə bitirərdim?”); *məlumat mənbələrindən istifadə; *müqayisəli təhlil. (48, 198-199)
Dərsin təşkili şagird maraqlarına uyğun olmalıdır. Müasir dünyada texnologiyaların inkişafı kitaba və təhsilə 21
marağı xeyli azaldıb. Uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə olunur. Məsələn, Rusiya şəhərlərinin birində uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün sinif otaqlarının əvəzinə köhnə təyyarə salonlarından istifadə edilmişdir. Bu maraqlıdır. Təyyarə salonu uşaqlar üçün yenidir və şübhəsiz bir müddət onları məktəbə cəlb etmək mümkündür. Lakin həmin salon da adiləşəndən sonra şagirdlər əvvəlki kimi məktəbdən uzalaşacaqlar. Müasir təhsil bunu nəzərə alaraq dərsləri şagirdlərin maraqlarına uyğun təşkil edir. Bu gün yaşı 80-nə və ya 90-na çatan insanlar da stolüstü oyunlara maraq göstərirlər. Heç kəs həmin oyunda uduzmaq istəmir. Bu insan psixologiyasının çox maraqlı bir məqamıdır. Insanın oyun prosesində “uduzmaq” qorxusu və ya “qələbə çalmaq” ehtirası daim onu izləyir. Uşaq da belədir. Bu psixologiya onda anadangəlmədir. Ibtidai siniflərin oxu dərslərini həmin psixologiyanı nəzərə alaraq təşkil etmək faydalıdır. Müasir dərslərin çoxunun “oyun xarakteri”ndə olması da bununla izah edilir. Təsadüfi deyil ki, bir sıra dərs metodları müəyyən qaydalara əsaslanan oyunlardır. “Hə”, “Yox” oyunu, “Dioloji tapmaca”, “Koma oyunu”, “Oğrunu tut”, “Kim daha çox”, “Kim daha cəld” oyun dərslər buna misal ola bilər. Oxu dərslərinə müəllimin ağıllı müdaxiləsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki anlama daha çox oxu dərslərində həyata keçirilir. Həm köhnə həm də müasir dərsliklərimizdə kifayət qədər müdrik hekayələr, nağıllar, publisistik əsərlər, şeirlər və təmsillər vardır. Lakin həmin əsərlərin heyrətamiz məzmunu, ibrətamiz ideyaları olsa da əsərlərin ideya məzmununun uşaqlara çatdırılması birtərəfli yalnız müəllim nitqinə əsaslandığı üçün şagird onu qavraya bilmir. Qavradığını isə hazır aldığına görə tez unudur. Əsas məsələ şagirdin məzmunu, sözaltı mənalar, kinayə və rişxənd kimi bədiilik meyarlarını eşitməsi və başa düşməsi deyil, onu anlaması bacarığa
22 çevirməlidir. Buna görə də şagirdə hazır fikir və mülahizələr söyləməkdənsə həmin keyfiyyətləri ona “kəşf etdirmək” lazımdır. Dərsi elə qurmaq lazımdır ki, oxunan bədii parçanın hər sözü, hər ifadəsi şagird tərəfindən dönə-dönə oxunsun, daha doğrusu şagird özü onu oxumaq məcburiyyəti qarşısında qalsın. Bunun üçün çox maraqlı təlim priyomları mövcuddur. “Oxu”nun əhəmiyyətini böyük pedaqoqlar dərindən duymuşlar. V.A.Suxomlinski yazır: “Oxu dünyaya pəncərədir, təlimin ən mühüm alətidir, oxu cəld və sürətli olmalıdır-yalnız o zaman bu alət işə hazır olacaqdır. (Suxomlinski. 67, 129) Müasir tipli dərsliklərimizdə “aşağıdakı cümlələrin hansı mətndə yoxdur” və ya “aşağıdakı cümlələrin hansı mətndə var” kimi tapşırıqlar geniş yer tutur. Belə tapşırıqlar şagirdi məcbur edir ki, mətni təkrar-təkrar oxusun, mənimsəsin və ona lazım olanı “kəşf etsin”. Bu tapşırıq metodu şagirdin mətn üzərində işləməsi üçün ona impuls verir. Elmi bilikləri şagirdlərin özünün “kəşf etmə”si barədə müasir təlim texnologiyasının tələbini Suxomlinski hələ 50 il əvvəl belə izah edirdi: “Əgər şagird təlimdə hər şeyə asanlıqla nail olursa, onda tədruicən fikir tənbəlliyi tərbiyə olunur ki, bu da öz növbəsində insanı pozur, onda həyata yüngül münasibət formalaşdırır. Nə qədər qəribə olsa da, əgər təlim uşağın qarşısında onun gücünə uyğun çətinliklər yaratmırsa, fikir tənbəlliyi çox vaxt qabiliyyətli uşaqlarda inkişaf edir. Fikir tənbəlliyi daha çox aşağı siniflərdə, qabiliyyətli uşaq başqaları üçün müəyyən gərgin əmək tələb edən biliyi asanlıqla mənimsədikdə, əslində bekar qaldıqda inkişaf edir. Şagirdlərin işsiz qalmasına yol verməmək – bu da özünəməxsus tərbiyə vəzifəsidir”. ( Səh 67,127) Müəllim əsas ideyanın gizləndiyi bir və ya bir neçə sözün altından xətt çəkib həmin sözlərin ətrafında düşünmək üçün müxtəlif suallar verə bilər. Məsələn,
Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|