31
qarşılandığını duyduqda, o, məzmunu şüurunda daha aydın
şəkildə canlandırmağa çalışır.
“Materialın şüurlu mənimsənilməsi və monoloji nitqin
inkişafı baxımından öz sözləri ilə nağıletməyə də xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Nağıletmənin bu növü şagirdləri quru
əzbərçilikdən çəkindirir, yeni axrtarışlara təhrik edir. Bu
prosesdə şagirdlər yaradıcı fəaliyyət göstərməli olurlar. Onlar
məzmunu canlı və təbii şəkildə ifadə etmək üçün bütün qüvvə
və bacarığını səfərbərliyə alır, özünün qeyri-fəal lüğətini
hərəkətə gətirir.
Sual və tapşırıqların istiqaməti elə olmalıdır ki, o,
şagird
şəxsiyyətinə
təsir etsin, onun “mən”inin
müəyyənləşməsində xüsusi rol oynasın.
Fatma xanım Bünyadova və prof. Bəhlul Abdullanın
birgə yazdıqları “Təlim və tərbiyədə interaktiv texnologiya”
kitabında göstərilir ki, dərsin əsas keyfiyyətlərindən biri şagird
“mən”inin müəyyənləşdirilməsidir. Burada, birinci növbədə,
nəzərə alınmalıdır ki, şagird təhsil və təlimin standart yox,
çoxçeşidli, yəin çoxnövlü “istehsal vasitəsi”dir.
Hər bir şagirdin gördüyünə, eşitdiyinə, hətta əli ilə
toxunduğuna baxış və münasibəti də başqa-başqadır. Tədris
olunan dərsi, yəni mənimsədilmə materialını da onların hamısı
eyni şəkildə qəbul etmirlər. Mövzunun məzmunu aşıladığı
ideya onların duyğu və düşüncələrinə ayrı-ayrı şəkildə təsir
göstərir.
Deməli, şagirdlərin şəxsiyyət kimi formalaşmasına,
vətəndaş kimi böyüməsinə, yetişməsinə çalışan müəllim və
müəllimələr, ümumi şəkildə məktəb, bu yolun əvvəlinin şagirdi
tanımaqdan, şagird “mən”ini öyrənməkdən başlandığını
bilməli, bunu təlim-tərbiyə məqamında öz işinin tərkib
hissəsinə çevirməlidir.
Şagird “Mən”ini müəyyənləşdirmənin də seçilən,
ayrılan fərqli-fərqli üsul, forma və yolları ola bilər. Bunlardan
32
biri “Mənim ilk kitabım” mövzusunda olan dərsdir. “Vətəndaş
biliyi” fənni çərçivəsində tədris proqramına daxil edilməsi
uyğun bilinən “Mənim ilk kitabım” mövzusu, bir daha təkrar
edirik, şagird “Mən”ini ayırd etməyə yönəldilən yollardan
biridir.
Dərsin quruluşu və mövzunun tədris prosesində
şagirdlərə mənimsədilməsi, əsasən, iki formada ola bilər: fərdi,
kollektiv.
a) Fərdi forma – Müəllimin tapşırığı ilə şagirdlərin
hər biri sinfə ayrıca dəftər gətirir. Dərsdə müəllimin müdaxiləsi
ilə dəftərin üz qabığının yuxarı sağ tərəfinə şagirdin öz şəkli
yapışdırılır. Şəklin sol tərəfində şagird adını, atasının adını,
soyadını qeyd edir. O, dəftərin üz qabığının orta hissəsində,
nisbətən iri hərflərlə, “Mənim ilk kitabım” sözlərini yazır
(dəftərin üz qabığının arxa tərəfində şagirdin yaşadığı küçənin
kimin adına olmasını göstərməsi, hətta evlərində telefonlarının
olub-olmamasını qeyd etməsi də faydalıdır. Çünki bunlar da
şagird “Mən”inin tanınmasında gərəkli vasitə ola bilər).
b) Hər şagird üçün fərdi dəftər ayırmaq mümkün olmadıqda
(burada sosial vəziyyət nəzərə alınır) bütün sinif kollektivi üçün
bir ümumi dəftər ayırmaq da olar. Belə olduqda həmin dəftərdə
şagirdlərin sayına görə vərəqlər ayrılır. Fərdi dəftərin üz
qabığında görülmüş, yaxud görülməli olan işlər olduğu kimi
ümumi dəftərdə hər bir şagird üçün ayrılmış vərəqlərin ilk
səhifəsində təkrar olunur. Dərsin bu göstərilən hazırlıq
mərhələsi qurtardıqdan sonra (müəllimin izahı ilə bu, tapşırıq
kimi evdə də yerinə yetirilə bilər) müəllim şagird “Mən”ini
müəyyənləşdirmək üçün öncədən hazırladığı sualları diktə ilə
onlara yazdırır. Yaxud da suallar yazılmış hazır kartoçkaları
onlara paylayır (belə halda vaxt itkisi azalır)
suallar, əsasən, birinci şəxsin dilindən olmalıdır. Yəni sualı
şagird özü-özünə verir və sonra bu suallara uyğun cavablar
yazır. Müəllimin təqdim etdiyi sualların sırasına şagirdlərin
33
əlavələr, dəyişmələr etməyə haqları vardır. Müəllimin tərtib
etdiyi suallar təqribən bu məzmunda ola bilər.
1. Sual: - Sənə adı kim verib? Adının mənasını
bilirsənmi? Adından xoşun gəlirmi? Əgər gəlirsə, nə üçün,
yaxud gəlmirsə, yenə də nə üçün?
Cavab'>Cavab: -
2. Sual: - Sən soyadının son şəkilçisinin olduğu kimi
qalmasını istərdin, yoxsa dəyişməsini? Nə üçün?
Cavab:-
3. Sual: - Sən hansı yeməkləri daha çox xoşlayırsan
və nə üçün?
Cavab: -
4.Sual: - Özünə xoş gələn cəhətlərin hansılardır və nə
üçün?
Cavab: -
5. Sual: - Sən özündəki hansı cəhətləri xoşlamırsan və
nə üçün?
Cavab: -
6. Sual: - Paltarlarının hansı rəngdə olması səni razı
salır? Nə üçün?
Cavab: -
7. Sual: - Sən daha çox nə vaxt və nəyə sevinirsən? nə
üçün?
Cavab: -
8. Sual: - Sənin qəmli, kədərli vaxtların olurmu? Yəni
sən daha çox nədən kədərlənirsən və nə üçün?
Cavab: -
9. Sual: - Sən hansı növ (klassik, müasir) və hansı
məzmunlu (lirik, oynaq, şən, düşündürücü, qəmləndirici və s.)
musiqini xoşlayırsan? Nə üçün?
Cavab: -
10. Sual: - Sən daha çox hansı rəqsləri xoşlayırsan?
Nə üçün?
34
Cavab: -
11. Sual: - Sevdiyin rəng hansılardır? Hansı rəngləri
xoşlamırsan? Nə üçün?
Cavab:
12. Sual: - Sənin ən çox xoşladığın oyunlar (idman
tipinə daxil olanlar) hansılardır? Nə üçün?
Cavab: -
13. Sual: - Dərslərini öyrənib qurtarandan sonra daha
çox hansı işlə məşğul olmaq istəyirsən, yəni xoşladığın əyləncə
hansılardır? Nə üçün məhz bu işlərlə əylənməyi xoşlayırsan?
Cavab: -
14. Sual: - Sənin dostun varmı? Ən çox kimlərlə
dostluq etmək istəyirsən?
Cavab: -
15. Sual: - Sən ən çox kimə oxşamaq istəyirsən? Nə
üçün?
Cavab: -
16. Sual: - Sən böyüyəndə kim olmaq istəyirsən və nə
üçün?
Cavab: -
Sayını artırmaq mümkün olan bu sualların hər biri çox
incə mətləbləri özündə ehtiva edir. Şagirdlərin həmin suallara
verəcəkləri cavablar onların öz fərdi “Mən”ini aydınlaşdırmağa
yardım etməklə bərabər, fərdi istedadlarının üzə çıxarılması
yoluna da işıq salır. Bu cavabların hər birində şagirdin mənəvi
aləminin, istək və arzusunun, davranış və rəftarının müəyyən
əlaməti əks olunur. Məhz bu cavabların ümumiləşməsində
“Mən”i təyin olunan şagirdə müəllimin yanaşma üsulu,
yanaşma metodu müəyyənləşir.
Şagirdlərin sual-cavabaları (hər biri ayrılıqda) fərdi,
yaxud da bütün sinif üçün hazırlanmış “Mənim ilk kitabım”a
köçürülür.