15
Bunsuz möhkəm, sabit oxumaq bacarığı tərbiyə etmək
mümkün
deyil.
Hər bir şagirdin artıq 2-ci sinifdə qeyd kitabçası-“söz
mücrüsü” meydana çıxdı. Buraya uşağa maraqlı görünən sözlər
yazılırdı (sonra mən uşaqlara sözün mənasını və ya emosional
boyasını izah edirdim). 3-cü və 4-cü siniflərdə, ayrı-ayrı
sözlərdən başqa, “söz mücrüsü”nə ifadələr, cümlələr yzılırdı.
Oxumaq (mütaliə) mənəvi zənginlik mənbəyi kimi
oxumaq bacarığından ibarət deyildir. Uşaq sürətlə, səhvsiz
oxuya bilər, lakin bu hələ o demək deyildir ki, kitab (çox vaxt
belə olur) onun üçün əqli, əxlaqi və estetik inkişafın zirvəsinə
aparan cığıra çevrilmişdir. Oxumağı bacarmaq-sözün mənasına
və gözəlliyinə, onun ən incə çalarlarına həssas olmaq deməkdir.
Yalnız o şagird “oxuyur” ki, söz onun şüurunda oynayır,
təlatümə gəlir, ətraf aləmin rənglərini və melodiyalarını əks
etdirərək bərq vurur”. (Səh 225, 226)
Oxu bacarıqları şifahi və yazılı nitqin inkişafına
xüsusi təsir edir. Oxu və danışıq vərdişləri yaratmaq üçün
müəllim sərbəst mövzulardan istifadə etməlidir. Imla və inşa
mətnlərinin əhəmiyyətini qeyd etməklə yanaşı göstərmək
istəyirik ki, bu gün məktəblilər üçün ən çox inkişafetdirici yazı
nümunələri esselərdir.
Sərbəst danışıq və gözəl nitq üçün ailədə, məktəbdə,
istirahət və gəzintiyə gedəndə gördüklərini həm yazılı, həm də
şifahi şəkildə çatdırması şagird bacarıqlarına xüsusi təkan verir.
Avropa təhsil sistemində tapşırıqlar vahid bir məqsəd
daşıyır: şagird bacarıqlarının yaranması və inkişaf etdirilməsinə
təsvir etməsi Ana dili dərslərində şagird qrammatik
məfhumları, qaydaları, əzbərləmədən mənasına, quruluşuna,
intonasiyasına və s. cəhətlərinə görə sözləri seçməyi bacarır. Bu
təhsilin əsas istiqaməti ona yönəlmişdir ki, uşaq dil
bacarıqlarına yiyələnsin. Məsələn, şagird nitq bacarıqlarına
yiyələnə bilsə o, sözün qrammatik funksiyasını, dil qaydalarını
16
əzbərləmədən belə duymağı bacaracaqdır. Prof. A.Rəhimov
göstərir ki, uşaqlarda başqalarının nitqini dinləmək bacarığının
aşılanmasına diqqət yetirilməlidir. Bu məqsədlə onlara
əvvəlcədən bəzi tapşırıqlar verilməlidir. Adətən şagirdlər
tapşırıqların hamısını yadlarında saxlayaraq müşahidə etməyi
bacarmırlar. Ona görə də sinifdəki şagirdləri bir neçə qrupa
ayırıb, birinciyə-göy, hava və günəş, ikinciyə-ağaclar,
yarpaqlar, otlar və çiçəklər; üçüncüyə-heyvanlar, quşlar və
həşəratlar; dördüncüyə-insanların əməyinə, danışanın şəxsi
münasibət bildirməsi, onun davranışı; beşinciyə-müxtəlif ifadə
vasitələrindən necə istifadə etmələri üzrə tapşırıqlar vermək
olar.
Ana dili şagirdlərdə 4 nitq bacarığınının inkişaf
etdirilməsini nəzərdə tutur: dinləmə, danışma, oxu və yazı.
Şagirdlərin oxu və yazı bacarıqlarını ədəbi dilin normalarına
uyğun inkişaf etdirmək, ana dili fənninin qarşısında duran əsas
məqsəddir. Bu məqsədə çatmaq üçün yalnız dil qaydalarını
öyrənmək kifayət deyil. Əslində oxu dərslərinin Azərbaycan
dili fənni ilə birgə tədrisi çox əhəmiyyətlidir. Prof. Y.Kərimov
bu məsələyə münasibət bildirərək yazır: “Təəssüf ki, hələ
Azərbaycan dili kimi inteqrativ bir fənni yalnız qrammatika ilə
məhdudlaşdırmağa çalışır, şagirdlərə qayda və tərifləri
əzbərlətməklə, onların şəkilçiləri yadda saxlamalarını təmin
etməklə kifayətlənirlər. Halbuki, ibtidai siniflərdə,
ümumiyyətlə, orta təhsil sistemində dilimiz daha çox praktik
xarakter daşıyır, şagirdlərin şifahi və yazılı nitqinin inkişafına
xidmət edir. Azərbaycan dili tədris prosesində çox böyük
inteqrativ əhəmiyyətə malikdir. Gündən-günə şagirdin nitqində
bütün elm sahələrinə aid sözlər toplanır. Bunlar quruca söz
deyil, onların arxasında maddi qabığa malik olan anlayışlar
durur. Hər bir söz ümumiləşdirməklə təfəkkürün inkişafının
güclü vasitəsi, onun silahı rolunu oynayır. Ictimai hadisə olan
dil vasitəsilə bütün fənləri, elmləri öyrənmək mümkün olur.
17
Deməli, dil
sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də güclü
inteqrasiya vasitəsidir.
III sinifdə Azərbaycan dilinin hər hansı sahəsi,
qrammatik tərif və qayda imkan daxilində ədəbi nümunələr
əsasında təqdim olunmalıdır ki, şagirdlər dilimizin gözəlliyini,
incəliyini, öyrətdiklərinin işlənmə yerini dəqiq hiss edə
bilsinlər”. (50, 3)
Müasir təlim ana dili fənninin qarşısına yeni tələblər
qoyur. Bu fənnin tapşırıqları elə olmalıdır ki, şagird hazır
bilikləri əzbərləməsin, qrammatik qaydaları və qanunları
mənimsəsin. Dili öyrənmək hazır bilikləri öyrənmək deyil, onu
mənimsəmək bacarığıdır. Hələlik dünya işığı görən I və II
siniflər üçün Azərbaycan dili dərslik kompleksləri, bir-iki dərs
vəsaiti mövcuddur. Ən başlıcası ibtidai sinflər üçün fənn
kurrikulumları meydana gəlmişdir. Bu isə çox mühüm bir
hadisədir. Kurrikulum bizə hansı səmtə gedəcəyimizi göstərən
bir sənəddir.
Son illərdə çap olunan tapşırıqların nəzəri cəhətləri
I sinfin tapşırıqlarının dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin
içərisində “Altun kitab” nəşriyyatının çap etdiyi “Əlifba”
maraqlı bir kitabdır. Bu kitabda əsas cəhət sual və tapşırıqların
müasir tələblərə uyğun qoyuluşudur. Kitabda diqqəti cəlb edən
yazı bacarıqlarının inkişafı, dinləyib-anlama və danışma, hərfin
tanıdılması, oxu bacarıqlarının inkişafı, dil qaydaları, mətnlə iş
və s. məsələlərdir.
Kitabın müəllifləri R.Ismayılov və G.Orucovadır.
Dərsliyin əsas istiqamətini şərh edən müəlliflər göstərir ki, orta
məktəbdə ana dilinin tədrisi şagirdlərdə əsas nitq bacarıqlarının
(dinləmə, danışma, oxu, yazı) inkişafına yönəlməlidir. Dinləmə
və danışma şifahi, oxu və yazı isə yazılı nitq bacarıqlarına
aiddir. Bu bacarıqlardan hər birinin ünsiyyətdə öz rolu var.
18
Ibtidai təhsilə başlayan uşaq müəyyən qədər dinləmə
və danışma bacarıqlarına malik olur. O, bu bacarıqları məişət
səviyyəsində böyüklərin köməyi ilə təbii şəkildə əldə etmişdir.
Məktəbə qədər uşağın bildikləri, əsasən, dinləmə yolu ilə əldə
edilmişdir və o, bu bilkilərini danışma yolu ilə nümayiş etdirir.
Sözsüz ki, tədris prosesində bu bacarıqların sistemli şəkildə,
müəyyən qaydalara söykənərək inkişaf etdirilməsinə ehtiyac
vardır. Oxu və yazı bacarıqları isə, adətən, təhsilin ilk
pillələrində formalaşmağa başlayır.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, tədrisin səmərəli təşkili
üçün təhsil-tərbiyə müəssisələri, müəllimlər və şagirdlər
mümkün qədər çox əlavə tədris resursları ilə təmin
olunmalıdırlar. Təqdim etdiyim bu vəsait də belə resurslardan
biridir. Vəsaiti fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri şagirdlərdə
nitq bacarıqları ilə yanaşı, analitik, məntiqi, tənqidi, yaradıcı
təfəkkürün formalaşdırılması və inkişaf etdirilməsidir.
“Əlifba” kitabının müəllifləri müəllimlərin
kurrikulum sənədi ilə tam tanış olmadıqlarını nəzərə alaraq
onlar üçün bir səhifədən ibarət tövsiyə vermişlər. Həmin
tövsiyələr həcminin yığcamlığına, fikirlərinin aydınlığına və
dəqiqliyinə görə diqqəti cəlb edir. Vəsaitin müəllifləri əlifba
təliminin sonunda əldə olunacaq şagird nailiyyətlərini aşağıdakı
kimi qruplaşdırırlar:
*Dinləmə. Dinlədiyi mətnlə bağlı suallara cavab verir,
özü sual verir, fikir, münasibət bildirir.
*Danışma. Süjetli şəkillər əsasında kiçik mətnlər
qurur, düşündüklərini izah edir, ona tanış olan mövzular
haqqında danışır. Sözləri müvafiq anlayış qrupuna aid etmək və
əlamətlərini sadalamaqla izah edir.
*Oxu. Kiçikhəcmli mətnləri düzgün və ifadəli oxuyur,
mətn üzrə müxtəlif tapşırıqları yerinə yetirməklə onun
məzmununu qavradığını nümayiş etdirir.