Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II F əsil.Naxçıvan MR-in da ğlıq zonasında eroziya prosesinin inki şafı v ə onun yaratdı ğı ekoloji n ətic əl
40
ş iddətli dərəcədə eroziya uğramış növlərlə müqayisə etdikdə aydın olur ki, eroziya prosesi nəticəsində torpaqların mexaniki tərkibi xeyli yüngülləşmişdir.
Yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqlarının fiziki-kimyəvi xassələri eroziya prosesi nəticəsində xeyli pisləşmişdir. Təbii şəraitdə yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqlarının səthi yuyulmaya məruz qalmış, lakin antropogen amilin təsiri ilə, əsasən otlaqların nizamsız və intensiv otarma nəticəsində bitki örtüyünün pozulmasına,eroziya prosesinin asanlıqla getməsinə şərait yaradır.
Bozqır dağ-çəmən torpaqları. Bu torpaqların ayrıca torpaq tipi kimi ayrılması müxtəlif ədəbiyyatlarda öz əksini tapmışdır. Eyni adlı torpaqlar “ qəhvəyi dağ-çəmən “ adı altında cənubi Qırğızıstanda, şimali Qafqazda qeyd olunmuşdur. Bu torpaqların həmin ərazilərdə geniş sahədə yayılıb inkişaf etdiyi qeyd olunurdu.
Bozqır dağ-çəmən torpaqlarının Kiçik Qafqazın subalp qurşağında inkişaf edib yayılması zəif öyrənildiyindən 1943-cü ildə tərtib edilmiş Azərbaycanın ilk torpaq xəritəsində və 1953-cü ildə nəşr edilmiş “Azərbaycan torpaqları”monoqrafiyasında öz əksini tapmamışdır. Eyni zamanda Cənubi Qafqazın digər ərazilərində, o cümlədən Gürcüstan və Azərbaycanda bozqır dağ-çəmən torpaqlarının öyrənilib, tədqiq edilməsi arxa plana keçmişdir. Bu torpaqlar dağ-çəmən, dağ-meşə torpaqları arasında keçid zonasında inkişaf etdiyinə görə, uzun müddət onların öyrənilməsinə fikir verilməmişdir.
Azərbaycan ərazisində bozqır dağ-çəmən torpaqları Kiçik Qafqazda Gədəbəy və Laçın rayonları ərazisində və Naxçıvan MR-in əsasən cənub-şərq hissəsində yayılmışdır.
Bu torpaqların Muxtar Respublika ərazisində yayılması zona səciyyəsi daşımaqla dəniz səviyyəsindən 2000-2900 m yüksəklikdə şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində əksərən cənub yamaclarında inkişaf etmişdir. Bozqır dağ-çəmən torpaqları relyef və iqlim şəraiti ilə əlaqədar zonanın qərb hissəsində daha az sahəni tutur. Muxtar Respublikanın yüksək dağlıq hissəsində mərkəzdən fərqli olaraq qərb və şərqdə kontinentallıq artmaqla
41
yanaşı yağıntıların miqdarı tədricən azalır. Bu xüsusilə dağlıq yaylasından gələn quru hava kütlələrinin təsirinə daha çox məruz qalan şimal-qərb hissədə kəskin şəkildə hiss olunur. Göründüyü kimi, bozqır dağ-çəmən torpaqlarının yayıldığı ərazilər üçün əksər hallarda buxarlanmanın yağıntıdan üstün olması və rütubət çatışmamazlığı səciyyəvidir. Bozqır dağ-çəmən torpaqları belə bir şəraitdə inkişaf etdiyindən bitki örtüyü əsasən quraqlığa davamlı gəvən, qatırquyruğu, kəklikotu, və digər paxlalı dənli bitkilərdən ibarətdir.
Bozqır dağ-çəmən torpaqlarının formalaşması ərazinin yüksək dərəcədə drenləşməsi, kontinental iqlim və mövcud bozqır-çəmən bitki örtüyü şəraitində gedir. Torpaq əmələgəlmə prosesi quru kontinental iqlim şəraitində getdiyindən üzvi maddələrin parçalanması prosesi çox zəif getdiyi halda, minerallaşma prosesi çox sürətlidir. Bununla əlaqədar torpaqda üzvi maddələrin toplanması üçün şərait Kiçik Qafqazın digər yüksək dağlıq zonası torpaqlarından fərqli olaraq o qədər də əlverişli deyildir.
Bozqır dağ-çəmən torpaqları əsrlər boyu yay otlağı və örüş kimi istifadə olunduğundan, səthində çoxlu miqdarda cığırlar əmələ gəlmiş, tapdalanmış, bitki örtüyü pozulmuş, torpağın strukturu tozlanmışdır. Ona görə də belə torpaqlar asanlıqla suyun dağıdıcı təsirinə məruz qala bilir.
Bozqır dağ-çəmən torpaqları morfoloji xüsusiyyətlərinə görə çim qatının nisbətən maddələrdən tamamilə yuyulması və karbonatlı illivial qatın olmaması ilə səciyyələnir. Bu torpaqlar mexaniki tərkibinə görə əsasən gillicəli olub, fiziki gilin miqdarı 46,1-28,5 % arasında dəyişir.
42
inkişafı və onun yaratdığı ekoloji nəticələr
Torpağın eroziyası (latın sözü olub, erosio-yeyilmə deməkdir ) – onun yuxarı məhsuldar qatının dağılması və süxurların küləklə sovrulması (külək eroziyası), yaxud su ilə yuyulmasıdır. Eroziya prosesinə sənaye eroziyasını, hərbi eroziya, otlaq eroziyası, irriqasiya və s. aiddir. Lakin bizim ölkədə və dünyada əsas eroziya su və külək eroziyası sayılır [19]. Naxçıvan MR-in dağlıq zonası eroziyanın inkişafı üçün ən əlverişli ə razilərdən biridir. Burada su eroziyasının bütün növlərinin inkişafı üçün real şə rait var. Ərazinin relyef xüsusiyyətləri, seyrək bitki örtüyü, iqlim amilləri və insanın təsərrüfat fəaliyyəti eroziyanın inkişafını sürətləndirir. Eroziya nəticəsində torpağın özünün təbii-ekoloji mühiti pisləşməklə yanaşı onun məhsuldarlığı da xeyli azalır. Azərbaycan eroziyanın intensiv vüsət aldığı ölkələrdəndir. Ölkəmizin təbii ekoloji, relyef-iqlim şəraiti su və külək eroziyasının inkişafına zəmin yaradır. Respublikamızda eroziyanın intensiv getdiyi regionlar Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının yamaclarıdır. Bu regionlar içərisində eroziyanın inkişafına görə Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq zonası xüsusi yer tutur. Naxçıvan MR-də eroziya prosesinin inkişafı məsələləri ilə S.A.Zaxarov, S.Q.Məhərrəmov, V.V.Akimtsev, M.Ə.Salayev, H.Ə.Əliyev, Q.F.Əliyev və s. tədqiqatçılar məşğul olublar. Bitki örtüyünün daha zəngin sistemə malik olmasında atmosfer və biosfer arasında çox tərəfli əlaqə yaradılmasında meşələrin əvəzedilməz əhəmiyyəti vardır. Naxçıvan ərazisində demək olar ki, meşələr yox dərəcəsindədir. Naxçıvan Muxtar Respublikası torpaq eroziyasının təsirinə ən çox məruz qalmış regiondur. Burada su eroziyasının inkişafı üçün əlverişli təbii şə rait var. Seyrək bitki örtüyü, mürəkkəb relyef, rəngarəng iqlim göstəriciləri və antropogen faktorun təsiri şəraitində eroziya prosesi çox intensiv Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|