Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
48
növbədə onunla izah edilməlidir ki, Şahbuz rayonu ərazisində bitki örtüyü yaxşı inkişaf edib. Burada eroziyaya uğramış torpaqlar rayonun ümumi ə razisinin 28-29 %ni təşkil edir. Müvafiq olaraq Şərur rayonunun dağlıq hissəsində quraq iqlimlə əlaqədar bitki örtüyündən kasad ərazilərdə eroziya prosesi geniş yayılaraq rayonun ərazisinin 80 %-dən çoxunu tutur. Ordubad və Culfa rayonlarında bitki örtüyü Şahbuza nisbətən zəif inkişaf etdiyindən burada torpaqların 56,2-55,4 % eroziyanın təsirinə məruz qalıb. Burada eroziyanın sürətli inkişafını səciyyələndirən əsas amillərdən biri də relyefin kəskin parçalanması ilə əlaqədardır, dik yamacların üstünlük təşkil etməsidir[31]. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında yamaclarda eroziyanın inkişafı həmin ərazilərdə yayılmış torpaq tiplərindən asılı olaraq dəyişir. Çimli dağ- çəmən torpaqlarının əsas hissəsi meylliyi 20 0 -dən çox olan yamaclarda yayılıb. Bozqırlaşmış dağ-çəmən torpaqları isə əsasən 10-20 0 arası meylliyə malik yamaclarda inkişaf edib. Birinci halda yamacların dik olmasına baxmayaraq torpaqlar eroziyanın təsirinə az məruz qalır. Bu onunla izah olunur ki, çimli dağ-çəmən torpaqlarının bozqırlaşmış yarımtəpələrə nisbətən eroziyaya qarşı davamlılığı yüksəkdir. Torpaqların eroziyaya uğraması və eroziyanın müxtəlif formalarının inkişafı ayrı-ayrı dağ massivləri və inzibati rayonlar üzrə yerli xüsusiyyətlərdən asılı olaraq dəyişir. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında eroziyanın inkişafına nəzər salanda görürük ki, ayrı-ayrı inzibati rayonlarda yamacların meylliyi, hidrotermik və botaniki amillərlə əlaqədar eroziyanın inkişafı müxtəlifdir.
§2.2. Eroziya prosesinin ərazinin bitki örtüyünə təsiri. Dağlıq ərazilərdə torpaq əmələgəlmə prosesində bitki örtüyü müstəsna rol oynayır. Yüksək dağlıq zonada çəmən bitkiləri torpağı yuyulma və dağılmadan mühafizə etməklə, böyük miqdarda üzvi maddələrin toplanması və 49
su hopdurma qabiliyyətinə malikdir. Bitki örtüyü seyrək olan sahələrdə isə səthi axın artmaqla torpağın eroziyaya uğraması sürətlənir. Eyni zamanda eroziya prosesi də ərazinin bitki örtüyünə, onun inkişafına və məhsuldarlığına öz təsirini göstərir. Bu məsələ müasir dövrdə eroziya prosesi və onun ekoloji nəticələri nöqteyi nəzərdən çox aktualdır.Dağlıq zonalarda bitki örtüyünün sıxlığını artırmaq, torpağın ekoloji vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün dünyanın bəzi ölkələrində süni suvarma tətbiq edilir. Eroziya prosesi təkcə bitki örtüyünün məhsuldarlığına deyil, eyni zamanda onun botaniki tərkibinə də öz mənfi təsirini göstərir. Belə ki, yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqlarında ot örtüyünün məhsuldarlığı 1 ha-da 1720 kq olduğu halda şiddətli dərəcədə eroziyaya uğramış növlərdə bu göstərici xeyli azalaraq 820 kq olmuşdur. Analoji azalma Böyük Qafqazın eroziyaya məruz qalmış torpaqlarında da qeyd olunur. Eroziya prosesi inkişaf etdikcə torpaqda yaşıl kütlənin miqdarı azalır. Bu prosesin inkişafını sürətləndirən başlıca faktor dağ-çəmən torpaqlarının yay otlağı kimi intensiv və nizamsız istifadəsidir. Burada otarmanın müddətinə, vaxtına və həcminə əməl edilməməsi bitki örtüyündə ciddi pozuntular törədir. Belə ki, ot bitkilərinin erkən və gec toxumlama dövründə mal-qaranın otlaq sahəsinə buraxılması bitki örtüyünün seyrəkləşməsinə və növ müxtəlifliyinin azalmasına səbəb olur. Bu proses nəticəsində 20-ci əsrin ortaları ilə müqayisədə on min hektarlarla çox qiymətli yay otlaqları kimi istifadə olunan torpaq sahələri eroziya prosesinin müxtəlif formalarının təsirinə məruz qalıb. Eroziya prosesinin təsiri ilə son 30-40 ildə 20 min ha- dan çox torpaq sahəsi faktiki olaraq yararsız hala düşmüşdür. Belə sahələrdə torpaqda yaşıl kütlənin miqdarı xeyli azalaraq hər hektara 100-200 kq-dan artıq olmur. Bu proseslərin inkişafına görə Muxtar Respublikanın dağlıq zonası Azərbaycanda ekoloji təhlükəli obyektlərdən hesab olunmalıdır. Yay otlaqları kimi istifadə olunan torpaqlarda bitki örtüyünün tərkibi təkcə torpaqda gedən fiziki-kimyəvi və bioloji prosesin təsiri altında deyil, eyni zamanda otlaq
50
rejiminin müxtəlifliyindən də asılı olaraq dəyişir.Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında kənd təsərrüfatının qeyri-düzgün təşkili, o cümlədən sistemsiz və uzun müddətli otarma, suvarmanın səmərəsizliyi, meyllik, baxarlıq və başqa relyef ünsürlərinin torpağa ciddi təsiri vardır. Muxtar Respublikanın təbii- ekoloji şəraiti eroziya ehtimalını artıran əsas bazadır. Təkcə yay otlaqlarını götürsək onu qeyd etmək lazımdır ki, burada birinci kateqoriyaya aid yay otlağı yoxdur. Otarmanın miqdarı isə normadan 10-15 dəfə, bəzi hallarda isə daha çoxdur. Ə n yüksək məhsuldarlıq eroziyaya uğramamış növlərdən alınmışdır. Eroziya prosesinin təsirinə müxtəlif dərəcədə məruz qalmış torpaqlarda bitki örtüyü kəskin azalmışdır. Yalnız zəif dərəcədə eroziyaya uğramış növlərdə bu göstərici nəzərə çarpmayacaq dərəcədədir. Belə ki, yuyulmamış, ot örtüyü pozulmamış sahələrdə 1 hektar sahədə bitkilərin miqdarı (məhsuldarlığı) 1750 kq, olduğu halda, orta dərəcədə yuyulmuş növlərdə 880 kq/ha və 50,3 % , ş iddətli dərəcədə eroziyaya uğramış torpaqlarda isə 180 kq/ha və 89,7 % azalmışdır. Bu isə ilk növbədə otlaq və biçənəklərdən düzgün istifadə edilməməsi ilə izah olunmalıdır. Qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, eroziya prosesinin inkişafı nəticəsində əsasən yay otlaqları altında istifadə olunan Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında bitki örtüyünün məhsuldarlığı xeyli azalır ki, bu da kənd təsərrüfatında böyük payı olan heyvandarlığın inkişafı üçün ciddi problemlər yaradır. Bu problemin qarşısını almaq üçün dağlıq zona torpaqlarında yay otlaqlarının kateqoriyalara ayrılması və hər kateqoriyaya uyğun otarma normasının tətbiq edilməsi aktual məsələlərdəndir. Bu tədbir ilk növbədə torpaqda eroziya prosesinin qarşısının alınmasına, bitki örtüyünün inkişafına və növ müxtəlifliyinin yaxşılaşmasına kömək edir. Analoji azalma Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağ-meşə və dağ- kserofit bitkilərin inkişaf etdiyi ərazilərdə də müşahidə olunur. Dağ kserofitlərinin inkişaf etdiyi ərazilər eroziya prosesinin təsirinə daha çox məruz qalır.
Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|