Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
getmişdir. Eroziya prosesinin intensivliyinə görə Muxtar Respublikanın ərazisi respublikamızın ən ekoloji təhlükəli regionlarındandır. Naxçıvan MR-də eroziyanın baş vermə səbəblərini onun inkişafını, intensivliyini öyrənmək və buna müvafiq qabaqlayıcı tədbirlərin işlənib hazırlanması, torpaqların eroziyadan mühafizəsi bu günün ən aktual məsələlərindəndir.
§2.1. Yamacların meylliyinin eroziya prosesinin inkişafına təsiri.
Eroziya prosesinin inkişafında relyefin rolu böyükdür. Eroziyanın yayılmasında relyefin həlledici rol oynadığını Kozmenko (1949), Muratova (1953), Məmmədov (1960) və başqa tədqiqatçılar qeyd edirlər. V.V.Dokuçayevə görə isə “Relyef anormal, yuyulmuş, təkrar yuyulmuş torpaqların formalaşmasında həlledici amildir”. Torpaq əmələgəlmə və eroziya prosesinin inkişafında relyef ərazinin dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi, yamacların ekspozisiyası və səthin meylliliyi kimi amillərlə səciyyələnir. Bu amillərdən yamacların baxarlılığı və ərazinin dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi eroziya və torpaq əmələgəlmə prosesinə birbaşa, iqlim, hidroloji və təbii bitki örtüyü amilləri vasitəsilə dolayı yolla təsir göstərir. Səthin meylliliyi isə əvvəlkilərdən fərqli olaraq eroziya prosesini bilavasitə şərtləndirən göstəricidir. Eroziyanın inkişafı birbaşa səthin meylliyi ilə bağlıdır. Belə ki, yamacların meylliyi artdıqca torpağın eroziyaya uğrama dərəcəsi də artır. Eroziyanın əmələ gəlməsində və inkişafında səthi meylliyin rolu müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən qeyd edilmişdir. Relyef ünsürləri içərisində səthin meylliyinin eroziyanın inkişafı və yayılmasında rolu xüsusi qeyd edilməlidir. N.B.Alekseyevin (1952) məlumatına görə səthin meylliyi 3 0 -dən başlayaraq ləkələr şəklində də olsa yuyulmuş ərazilərə rast gəlinir. 4-5 0 -dən sonra isə bu göstərici bütün sahəni əhatə edir. Azmeylli yamaclarda torpaq örtüyü tədricən, gözlə görünməyəcək şəkildə eroziyaya uğrayır.Maili düzənliklər dəniz səviyyəsindən 700-1200 m yüksəklikdə Araz 44
çayı vadisi boyunca uzanır. Ərazinin ümumi meylliliyi şimaldan-cənuba və qərbdən şərqədir.Cənub-qərb və cənub-şərq istiqamətində qobulara rast gəlinir.Bu qobular Araz və Arpaçayına qədər uzanır. Həmin zonanın relyefinin formalaşmasına Naxçıvançay, Arpaçay, Şahbuz çay, Küküçay, Keçili çay və başqaları böyük təsir göstərmişdir. Yamacların meylliyi eroziya prosesini şərtləndirən amil kimi hər hansı bir sahədə şərait yarandığı halda eroziya təhlükəsini artırır. Ümumiyyətlə, axın ə msalı ilə səthin meylliyi bir-biri ilə sıx bağlıdır. Bəzən belə bir fikir irəli sürülür ki, səthin meylliyi praktik olaraq səthi axıma heç bir təsir göstərmir. Ancaq unutmaq olmaz ki, bu fikir yalnız hədsiz dərəcədə sıx bitki örtüyünə malik ərazilərdə qar sularına şamil edilə bilər. Yağışlar zamanı bütün hallarda axım sürəti səthin meylliyindən asılıdır. Yamacların meylliyi nə qədər çox olsa yağışlar zamanı bütün hallarda axım sürəti və dağıdıcılıq qabiliyyəti də bir o qədər yüksək olar ki, bu da torpağın eroziyaya uğrama dərəcəsini müəyyən edən əsas göstəricidir. Naxçıvanın dağlıq zonasında eroziya prosesinin inkişafı yamacların dikliyi ilə əlaqədar yerli eroziya bazisinin çox yüksək olması ilə izah edilməlidir. Naxçıvan MR-də yerli eroziya bazisi 350 m-dən çoxdur. Naxçıvan MR-in dağlıq zonasında səthi meyllik ümumi Muxtar Respublika ərazisinin analoji göstəricisindən qat-qat çoxdur. Dağlıq zonanın müxtəlif hissələrində bu göstərici dəyişir. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasının Ordubad və Culfa rayonları ərazisinə düşən Zəngəzur dağlarının yamacları meylli olması ilə xarakterizə olunur. Ümumiyyətlə meyllilik göstəriciləri artdıqca onun eroziyaya uğrama dərəcəsi də artır. Meylliyi 5 0 -yə qədər olan ərazilərdə ciddi eroziya izləri müşahidə edilmir. Burada meylliyin azlığı torpağın eroziyaya uğrama təhlükəsinin demək olar ki, olmadığını deməyə əsas verir. Lakin istisna hallarda leysan xarakterli yağışlar zamanı bu təhlükə xeyli reallaşa bilər. Bitki örtüyünün çox sıx olduğu kip çimli dağ-çəmən və qəhvəyi dağ meşə 45
torpaqlarının yayıldığı ərazilərdə belə meylliyə malik yamaclarda eroziyanın baş verməsi praktik olaraq mümkün deyil. Meylliyi 10 0 -yə qədər olan yamaclarda əksər hallarda eroziya prosesi inkişaf etməyib. Lakin bitki örtüyünün zəif inkişaf etdiyi yamaclarda eroziya intensivləşir. Meylliyi 10 0 -yə qədər olan sahələrdə Şahbuz rayonu ərazisində Batabat yaylası bütünlükdə, Salvartı dağının cənub-qərb yamacı, Gömrü kəndinin şimal-şərq hissəsi, Ordubad rayonu ərazisində Tilyək-Göygöl sahəsi, Babək rayonu ərazisində Yuxarı Buzqov, Günnüt, eyni zamanda Yuxarı Remeşen kəndləri rayonundakı ərazilər daxildir. Bu ərazilərin ümumi sahəsi 23718,75 ha olub ümumi dağlıq zonanın 8,25 %-ni təşkil edir. Bu ərazilərdə təbii eroziya təhlükəsi ciddi olmasa da, antropogen amilin təsiri ilə bu təhlükə reallaşır.Meylliyi 10 0 -dən aşağı, bitki örtüyünün sıxlığı 20-25% olan yamaclarda eroziya təhlükəsi ehtimal olunan torpaqların sahəsi 6,8% olduğu halda, meylliyi 10-20 0 -də bitki örtüyünün sıxlığı 40-45% olan sahələrdə 13,7%, 20-30 0 -də 24,6% meylliyi 30 0 -dən çox olan yamaclarda isə 54,9% olmuşdur. Meylliyi 10-15 dərəcə arası olan ərazilərə dağlıq zonanın əsasən dağ yamacları, baş suayrıcı yaxın çökək sahələr və çay dərələri daxildir. Bu ə razilər Gömrü-Batabat sahəsini, Gilançay hövzəsinin yuxarı hissəsini, Göygöldən aşağıda yerləşən sahələri əhatə edir. Həmin ərazilər uzun müddətdir ki, insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinə məruz qaldığından eroziyaya qarşı davamlılığı azalıb. Xüsusilə yay otlaqları kimi istifadə olunan torpaqlarda eroziya proseslərinə və onların izlərinə tez-tez rast gəlinir. Torpağın səthi eroziyası ümumi fonda nəzərə çarpacaq dərəcədə geniş ə razidə yayılıb. Dağlıq zonada meylliyi 10-15 0 arasında olan ərazilər daha geniş sahə tutur. Muxtar Respublika ərazisində bu göstərici 10,3 % olduğu halda, Culfa və Ordubad rayonları ərazisində meylliyi 10-15 0 arası olan sahələr rayonun ümumi ərazisinin müvafiq olaraq 26,2 % və 22,3 %-ni tutur. Ş ahbuz rayonu bu göstəriciyə görə orta mövqe tutsa da, Sədərək, Şərur və Babək rayonlarında bu rəqəm xeyli aşağıdır. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|