Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
37
tərəfdən üzvü maddələrin bir hissəsinin termik şəraitlə əlaqədar olaraq minerallaşmasıdır. btidai çimli dağ- çəmən torpaqlarında ümumi azotun miqdarı 0,04- 0,17 % arası dəyişir. Udulmuş əsaslardan Ca və Mg- un miqdarı üst qatlarda 10,00- 23,46 mq/ekv. arasında dəyişir. Beləliklə, ibtidai çimli dağ- çəmən torpaqları yuxarı alp qurşağında təkcə fiziki aşınmaya deyil, həm də kimyəvi aşınmaya məruz qalır. Kip çimli dağ-çəmən torpaqları. Dağ-çəmən zonasında dəniz səviyyəsindən 2500-3200 m və daha yüksəkliklərdə Gilançay, Əylisçay, Ə lincəçay, Kovaxsu çaylaının suayrıcı hissələrində, Buğakar, Şıxyurdu, Dəmirlidağ, Alçalıdağ, Salvartı, Təkəlik, Buzqov, Gəmiqaya dağlarında, Nəsirvaz, Parağa, Kükü kəndləri, habelə Biçənək aşırımı rayonunda inkişaf edib yayılmışdır. Kip çimli dağ-çəmən torpaqlarında bitki örtüyü şimal, qərb və şimal- qərb yamaclarında əsasən şəhduran, çoban toppuzu, çəmən qırtıcı, üç yarpaq yonca və başqa dənli-paxlalı növlərdən ibarətdir. Yaxşı inkişaf etmiş kök sisteminə malik alp bitki örtüyü qalın çim qatı əmələ gətirərək, torpaq qoruyucu funksiyaya malikdir. Torpaqda bitki köklərinin yaxşı inkişafı nəticəsində qalın və eyni zamanda bərk olması bu torpaqlarda bioloji prosesin fəal getməsinə şərait yaradır. Belə bir şərait də təbii ki, öz təsirini bu torpaqların morfoloji quruluşunda, kimyəvi tərkibində və su-fiziki xassələrində aydın göstərəcəkdir. Kip çimli dağ-çəmən torpaqlarının morfoloji xüsusiyyətlərindən torpaq profilinin yaxşı inkişafı, genetik qatların aydın seçilməsi, rənginin daha tünd olması, humusun miqdarının çoxluğu, nəmliyi, dənəvərliyi və s. səciyyəvidir. Kip çimli dağ-çəmən torpaqları humusla zəngin olub, onun miqdarı üst qatlarda 11,37-2,27% arası, aşağı qatlara doğru tədricən azalaraq 7,24-1,81% arasında tərəddüd edir. Kip çimli dağ-çəmən torpaqlarının eroziyaya uğramamış və şiddətli eroziyaya uğramış növlərinin bütün fiziki-kimyəvi göstəricilərindən kəskin fərqlər vardır. Normal halda kip çimli dağ-çəmən 38
torpaqlarında eroziya prosesinin getməsi və torpağın üst qatın və ya tamamilə yuyulub aparılması çətin prosesdir. Lakin, yamacların ekspozisiyasından, səthin meylliyindən, yağıntıların miqdarından və xarakterindən, eyni zamanda antropogen amilin təsirindən asılı olaraq eroziyanın bütün dərəcələri baş verə bilər. Bu zonada torpaq əmələgəlmə prosesi temperaturun və rütubətin dəyişkən, yağıntıların nisbətən çox düşdüyü, bitkilərin vegetasiya dövrünün özündən aşağıdakı zonalara nisbətən çox qısa, bitki örtüyünün və iqlimin kompleks təsiri altında gedir. Yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqları. Dəniz səviyyəsindən 2200-2800 m yüksəkliklərdə əsasən qərb, şimal-qərb, şimal yamaclarında inkişaf etmişdir. Bu torpaqların Muxtar Respublika ərazisində yayılması və inkişafı üçün tələb olunan təbii-ekoloji şərait bütünlüklə dağ-çəmən zonası üçün səciyyəvi olsa da, onların tutduğu areal çox məhduddur. Belə ki, yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqları Şahbuz rayonu daxilində Batabat-Salvartı sahəsində, Ordubad rayonu ərazisində isə Tilyək-Göygöl-Gəmiqaya massivlərində daha geniş sahə tutur.
Yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqlarının inkişaf etdiyi ərazilərin relyefi az parçalanmış, nisbətən hamar səthə malik olmaqla, bəzi yerlərdə fiziki aşınma nəticəsində süxur qırıntıları ilə örtülmüş sahələrin olması xarakterikdir. Bu torpaqların yayıldığı ərazilərdə hamar sahələrdə buzlaq izləri aydın nəzərə çarpır. Onların yaşı, həcmi, irəliləmə və çəkilmə mərhələləri haqqında müxtəlif mülahizələr olsa da , ümumilikdə onu qeyd etmək lazımdır ki, buzlaq mənşəli relyef formaları pliosen dövrünün çöküntüləri ilə örtülmüşdür[31].
Subalp çəmən bitki örtüyü xüsusilə Şahbuz və Ordubad rayonları ə razisində daha geniş sahədə yayılıb.
Subalp çəmənləri hündür ot örtüyü bitkilərin botaniki tərkibinin müxtəlifliyi ilə səciyyələnir. Ot örtüyünün sıx şəkildə bütün torpaq sahəsini 39
örtməsi ilə əlaqədar burada eroziya prosesi əksər hallarda müşahidə olunmur. Bitki örtüyündə çoxillik otlar üstünlük təşkil edir. Müxtəlif dənli paxlalı bitkilərdən ibarət bitki örtüyü qalın çim qatı bağlayaraq, möhkəm kök sisteminə malik olmaqla zəngin üzvü qalığın toplanması üçün şərait yaradır.
Lakin burada iqlimin kəskin, vegetasiya dövrünün qısa olması, mikrobioloji prosesin zəifliyi üzvi maddələrin çürüməsini bəzən məhdudlaşdırır. Nəticədə torpağın səthində 3-5 sm, bəzən isə daha çox qalınlıqda üzvü kütlə yaradır.
Yüksək dağlıq zonada yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqlarının inkişafı və yayılmasını bir növ “gözlənilmız” olmasına baxmayaraq bu ərazidə onun ə mələ gəlməsi Kiçik Qafqazın digər dağlıq rayonlarında inkişaf edən eyni adlı torpaqlardan heç bir fiziki-kimyəvi xüsusiyyətinə görə fərqlənmir.
Yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqları inkişaf edən ərazidə denudasiya prosesinin geniş miqyas alması, xüsusilə səthi yuyulmanın intensiv getməsi təbii amillərlə yanaşı, qeyd etdiyimiz kimi insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə də ə laqədardır. Naxçıvan MR ərazisində yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqları nazik profili, xeyli skeletli olması ilə səciyyələnir. Eroziyaya uğrama dərəcəsindən asılı olaraq hər iki parametr torpaqların morfoloji quruluşunda xüsusi yer tutur. Torpaq qatının qalınlığı eroziyaya uğramamış növlərdə orta hesabla 30- 40 sm-dir. Orta dərəcədə eroziyaya uğramış növlərdə bu göstərici 20-22 sm-ə, ş iddətli eroziyaya uğramış növlərdə isə 10 sm-ə qədər azalır. Kök sisteminin güclü inkişafı və külli miqdarda tam çürüməmiş bitki qalıqlarının toplanması yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqlarının yaranıb inkişaf etməsinə şərait yaradır.
Yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqları humusun miqdarının çoxluğu ilə diqqəti cəlb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yalnız bitki örtüyü pozulmamış, normal profilə malik növlərə məxsusdur.
Yumşaq çimli dağ-çəmən torpaqları yüngül və orta gillicəli olub, fiziki gilin miqdarı 29,76-47,28 % arasında dəyişir. Eroziyaya uğramamış növləri Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|