14
Fakt
budur ki, məşhur qırğız-türk dastanı "Manas"da əsərin
qəhrəmanı Manasın atasının adı Qarqardır. Manasın mənsub ol-
duğu xalq isə dastanda gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır. Bu fakt
akademuk Bartoldun əsərlərinin toplandığı 4 cildliyin 2-ci cildinin
1-ci hissəsinin 541-ci səhifəsində, 55-ci qeyddə təsbit edilmişdir.
Abramzonun "Qırğızlar və onların etnoqrafik və tarixi-mədəni əla-
qələri" adlı kitabının 46-cı səhifəsində isə XVI əsrdə Qaraqışlaqda
baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-qarqar xalqının adı çəkilir.
Nizami Cəfərov yazır:
"Azərbaycanda qıpçaq-oğuz münasibətlərinin ən gərgin dövrü
9-10-cu əsrləri əhatə edir. Həmin dövrün etnosiyasi, linqvokul-
turoloji proseslərini əks etdirən "Kitabi-Dədə Qorqud"da qıpçaq-
oğuz münasibətləri ümumi şəkildə qeyri-müəyyən coğrafiyada de-
yil, Azərbaycan miqyasında təqdim olunur.
Qıpçaqlar tarixi mənbələrdə daha çox xəzərlər kimi təqdim
olunur ki, bunun da əsas səbəbi qıpçaqların Şimali Qafqaz və ətraf
regionları əhatə edən Xəzər siyasi birliyinin, dövlətinin mövcud-
luğu idi. Ümumiyyətlə, qıpçaqlar 1-ci minilliyin sonu, 2-ci minilli-
yin əvvəllərindən mənbələrdə müxtəlif adlarla adlanmışlar: Pbeçe-
neqlər, kumanlar, polovetslər, xəzərlər və sairə."
Çox
təəssüflər olsun ki, Musa Kağankatlının “Alban tarixi” və
Mxitar Qoşun "Alban salnaməsi" adlı kitabları dövrümüzədək oriji-
nalda yox, erməni, rus və ingilis dilinə tərcümələrdə gəlib çıxmış-
dır. Bu kitablar haqqında bizdə olan təsəvvür Azərbaycan türkcə-
sinə Ziya Bünyadovun etdiyi tərcümələrə əsaslanır. Tanınmış dilçi
alim Firidun Ağasıoğlunun yazdğına görə, ermənilər “Alban tarixi”
kitabını rus dilinə çevirərkən bilərəkdən bir necə ciddi təhrifə yol
vermişlər. Onlardan 2-si üzərində xüsusi durmağımıza ehtiyac var.
1. Mesrop Maştots ermənilərə əlifba düzəltdikdən sonra Al-
banyada qarqarların dilinin bəzi səsləri üçün xüsusi işarələr
(nşan-
qirs) yaradır. Tərcümədə isə qarqar dili əsasında ayrıca bir əlifba
yaradıldığı bildirilir.
2. Qarqarların dili ağ xəzərlərin dili
(akxazur) ilə eyniləşdirilir.
Tərcümədə
"akxazur" etnonimi əvəzinə "son dərəcə uyumsuz bir
dil" ifadəsi işlədilmişdir.
15
Biz bu məsələnin üzərinə bir qədər sonra yenidən qayıdacağıq.
Deməli, Musa Kağankatlının sözündən belə çıxır ki, Maştots
artıq ermənilər üçün yaratmış olduğu əlifbanı bir qıpçaq xalqı olan
qarqarların (ağ xəzərlərin) dilinə uyğunlaşdırır.
Bunun üçünsə
erməni dilində olmayan bəzi qıpçaq səsləri üçün ayrıca işarələr
yaradır. Daha doğrusu eyni işarələr bəzi hallarda alban əlifbasında
bir, erməni əlifbasında isə digər bir səsi ifadə etmişdir.
Bu isə o deməkdir ki, "Alban yazılı ədəbiyyatı" adlandıra bilə-
cəyimiz şey qıpçaq dilində və erməni əlifbasından sadəcə səslənişi
baxımından bir neçə işarə ilə fərqlənən əlifba ilə yazılmış mətnlər
olmalıdır. Xoşbəxtlikdən bu mətnlər günümüzədək qorunub saxlan-
mışdır. Fəqət bu yazılı mətnlərin Alban ədəbiyyatının nümunələri
olduğu heç kəsin ağlına gəlməmiş, onlar elmi ədəbiyyata, yanlış
olaraq, "erməni qıpçaqcası" adı altında daxil edilmişdir.
Bu mətnlər barədə Azərbaycan
elmi ictimaiyyətinə ilk dəfə
görkəmli Azərbaycan türkoloqu mərhum Fərhad Zeynalov məlumat
vermişdir:
"Xalis qıpçaq abidələri azdır. Qərbi qıpçaq tayfalarının dilini
əks etdirən "Kodeks-Kumanikus", Məmlük qıpçaqcasını əks etdirən
ərəbcə-qıpçaqca lüğətlər və eləcə də erməni qıpçaqcasına aid
abidələr bir növ istisnalıq təşkil edir...
Xalis qıpçaq xüsusiyyətləri daşıyan abidələrdən bir qismi də
erməni qıpçaqcası kimi tanınan abidələrdir. Bu abidələrin əksəriy-
yəti Ukraynada, Kiyev Universitetinin kitabxanasında mühafizə
olunurdu. Onların böyük bir qismi 1944-cü ildə alman - faşist iş-
qalçıları tərəfindən məhv edilib. İndi isə cəmi 28 erməni qıpçaqcası
ilə yazılmış abidə qeydə alınıb."
Yeri gəlmişkən
qeyd edək ki, mərhum türkoloq ana dilimizin
oğuz mənşəli olması, lakin qıpçaq təsirinin də açıq - aydın şəkildə
sezilməsi barədə də maraqlı fikirlər söyləmişdir:
"Bugünkü müasir dilimizin spesifik fonetik, leksik və qramma-
tik xüsusiyyətləri, əlbəttə, onun xalis oğuz mənşəli olmasını sübut
edir. Lakin unutmaq olmaz ki, Azərbaycan dili təkcə oğuz dilləri
qrupu əsasında formalaşmayıb və formalaşa da bilməzdi. Hələ bu
16
gün də dilimizdə qıpçaq və qismən də karluq-uyğur qrupu dillərinin
ünsürləri də qalmaqdadır."
Moisey Xorenatsi və Musa Kağankatlının sözlərindən belə çıxır
ki, qarqarların daha bir adı olmuşdur - ağ xəzərlər. Xəzərlərə xüsusi
kitab həsr etmiş rus alimləri Artomonov və Pletneva, eləcə də əsər-
lərində xəzərlərə geniş yer ayırmış Lev Qumilyov ərəb mənbələrinə
istinadən xəzərlərin ağ xəzərlər və qara xəzərlər deyə iki əsas yerə
bölündüyünü qeyd etmişlər. Əlbəttə ki, bu halda söhbət Albaniya
xəzərlərindən-ağ xəzərlərdən, yəni qarqarlardan getməlidir.
Erməni tarixçisi Moisey Xorenatsi Azərbaycan ərazisində xəzər-
lərin adını III əsrdə, gürcü tarixçisi Leonti
Mrovelli isə eradan əvvəl
VII əsrdə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar çəkmişdir. Xəzərlərin adı
bugünədək Lerik rayonu ərazisindəki Xəzəryaylaq, Ordubad rayonu
ərazisindəki Xəzəryurd, Hadrut və Füzuli rayonları ərazilərindəki Xə-
zərdağ toponimlərində və ən nəhayət, Xəzər dənizinin adında yaşa-
maqdadır.
Maraqlıdır ki, şərti olaraq "erməni qıpçaqcası" adlandırılan qıp-
çaqdilli alban ədəbiyyatı nümunələrinin bir qismi - əsasən müxtəlif
"İncil" nüsxələri, dua kitabları və digər xristian məzmunlu
mətnlərin bir qismi Qərbi Azərbaycan ərazisində, yəni indiki Er-
mənistan ərazisindəki əlyazmalar fondunda qorunur.
Murad Aci yazır:
"Ermənistanda erməni qrafikası ilə, fəqət türkcə yazılmış qədim
müqəddəs kitablar var. Madam ki, erkən Ermənistanda dualar türkcə
yazılmışdı, deməli, ibadət heç də suryani dilində yox, türkcə edilirdi.
Ermənilər üçün ilk məbədləri kimlər tikmişlər? Nə üçün onların isti-
qaməti şərqədir?...Bu sualların cavablarını onların divarlarında
tapmaq olar-orada türk tamğaları təsvir edilmişdir.
Zvartnotsda, Dvində, Cvaridə, Kotavankda, digər yerlərdə türk
run yazıları var."
Şübhəsiz ki, bu gün “Ermənistan” kimi tanınan Qərbi Azər-
baycandakı kilsələri türklər, yəni albanlar tikmişlər. Ermənilər isə
həmin ərazilərə XlX əsrdən ruslar tərəfindən köçürülmüş və alban -
türk kilsələrinə sahib çıxmışlar. Deyilənlərə ən
gözəl sübut kimi