Microsoft Word info-9 mv-aqsh doc

 
98
Dərs 
25
 / Mövzu:
 QRAF İNFORMASİYA MODELİ 
         
 
 
 
Dərsi başlayan zaman şagirdlərə dərslikdə olan suallarla müraciət etmək olar. 
"İnformasiya modeli" anlayışı ilə  şagirdlər  əvvəlki siniflərdə tanış olmuşlar. 
İnformasiya modeli dedikdə obyektin xassələrini informasiya formasında (mətn, 
şəkil, cədvəl və s.) təsvir edən model başa düşülür.  
Yeni dərsə keçid vermək üçün informasiya modellərinin növlərini  əks etdirib 
şagirdlərə onları adlandırmağı təklif etmək olar.
 
 
"Fəaliyyət" bölümündə  şagirdlərə  ağac informasiya modelinin elementlərini 
adlandırmaq təklif olunur. Ağac strukturu ilə  şagirdlər 8-ci sinifdən tanışdırlar. 
Kök, təpə, til onun əsas elementləridir. Ağacda hər hansı iki təpə arasında yalnız 
bir yol var.  
Şagirdlərə başqa tapşırıq da vermək olar. Məsələn, kompüterdə müəyyən bir 
qovluğu açmaq və onun ağacvarı strukturunu hazırlamaq: təpələr ona daxil olan 
qovluqları və faylları ifadə edir. Çalışmaq lazımdır ki, seçilmiş qovluqda daha az 
obyekt olsun. Ağacın iki səviyyəsini göstərmək kifayətdir.  
 
 
 Dərsin nəzəriyyə hissəsində qraf (şəbəkə) informasiya modeli haqqında  
məlumat verilir. Qraflarla şagirdlər aşağı siniflərdən tanış olublar. 2-ci sinifdə 2.2.3 
(Sadə  və  qısa yolları seçməklə  hərəkət variantları müəyyənləşdirir) standartını  
reallaşdırmaq üçün şagirdlər verilmiş sxemdə bir obyektdən digərinə aparan 
yolların sayını tapır, onlardan ən qısasını müəyyən edirdilər. Daha yuxarı siniflərdə 
ALT 
STANDARTLAR 
2.1.1. İnformasiya modelinin şəbəkə formasını  izah edir. 
2.1.2.  İnformasiya modelinin şəbəkə formasında təsvirini 
nümunələrlə şərh edir. 
2.1.3. İnformasiya modelini şəbəkə formasında ifadə edir. 
 
Təlim  
NƏTİCƏLƏRİ 
 Qraf informasiya modelini izah edir. 
 Qraf informasiya modelinə nümunələr gətirir. 
 İnformasiya modelini qraf formasında ifadə edir. 

---

 
99
isə şagirdlər budaqlanan alqoritmləri şərtdən asılı olaraq yerinə yetirməyi, ağacvarı 
strukturlu sxemlərdə obyektlər arasındakı əlaqəni müəyyənləşdirməyi öyrənmişlər. 
9-cu sinifdə  şagirdlər "qraf" anlayışı ilə daha mükəmməl formada tanış olurlar. 
Qraflar çox yerlərdə  tətbiq olunur – nəqliyyat daşımaları, kommunikasiya 
şəbəkələrinin layihələndirilməsi, İnternetdə yönləndirmə və s.  
Qraflar nəzəriyyəsi 1736-cı ildə görkəmli riyaziyyatçı Leonard Eyler tərəfindən 
yaradılmışdır. Buna məşhur "Köniqsberq körpüləri" məsələsinin həllinin 
axtarılması da təkan vermişdir. 
Köniqsberq şəhəri (indiki Kalininqrad, Rusiya Federasiyası) çayın sahillərində 
yerləşirdi. Şəhərin müxtəlif hissələri bir-biri ilə yeddi körpü ilə birləşirdi. Şəhərin 
əhalisini belə bir sual maraqlandırırdı: hər körpüdən yalnız bir dəfə keçməklə bütün 
körpüləri keçmək mümkündürmü?  
 
                  
 
 
Bir çox insanlar bu məsələni həm nəzəri, həm də praktik (gəzinti zamanı) həll 
etməyə çalışırdılar. 1736-cı ildə bu məsələ Leonard Eyleri də    maraqlandırdı. O, 
sübut etdi ki, həmin körpülərin hamısını keçmək mümkün deyil. Onun tədqiqatları 
qraflar nəzəriyyəsinin yaranmasına təkan verdi. 
Eyler qraflarla bağlı mühakimələrində aşağıdakı nəticələrə gəlir: 
  Qrafda tək təpələrin (tək sayda tillərin birləşdiyi təpələrin) sayı cütdür. Tək 
sayda cüt təpəsi olan qraf yoxdur.  
  Əgər qrafın bütün təpələri cütdürsə, onda qələmi kağızdan ayırmadan bu qrafı 
çəkmək mümkündür.  
  İkidən çox tək təpəsi olan qrafı birdəfəyə, yəni qələmi kağızdan ayırmadan hər 
tildən bir dəfə keçməklə çəkmək mümkün deyil.  
İxtiyari qrafı kompüterdə  təsvir etmək üçün qonşuluq siyahısından və ya 
qonşuluq matrisindən istifadə olunur. Bu səbəbdən də mövzuda müvafiq 
anlayışlara çox yer ayrılmışdır. Qeyd edək ki, informatika üzrə olimpiadalarda 
(xüsusən də,  şəhər və respublika turlarında) qraflara aid məsələlər tez-tez təqdim 
olunur.  
Əlavə məlumat 
Çox zaman kompüterdə verilənlər cədvəl formasında saxlanılır. Belə  cədvəllər 
matris və ya ikiölçülü massiv adlanır. Python proqramlaşdırma dilində cədvəl hər 
elementi siyahı olan siyahı formasında saxlanılır. Məsələn, iki sətir və üç sütundan 
ibarət cədvəl üzərində müxtəlif  əməliyyatlar aparan proqram belə yazıla bilər: 
 

---

 
100
a = [[1, 2, 3], [4, 5, 6]] 
print(a[0]) 
print(a[1]) 
b = a[0] 
print(b) 
print(a[0][2]) 
a[0][1] = 7 
print(a) 
print(b) 
b[2] = 9 
print(a[0]) 
print(b) 
Burada siyahının birinci elementi  (
a[0]) [1, 2, 3]
ədədlərindən ibarət 
siyahıdır. Yəni
 
a[0][0] == 1
, 
a[0][1] == 2
, 
a[0][2] == 3
, 
a[1][0] == 
4
, 
a[1][1] == 5
, 
a[1][2] == 6
.  
Belə siyahıların emalı və çıxışa verilməsi üçün iki iç-içə dövrdən istifadə olunur. 
Birinci dövr sətirlərin nömrəsini dəyişir, ikincisi isə  həmin sətrin elementlərini 
seçir. Məsələn, ikiölçülü massivi ekrana çıxarmaq üçün proqramı belə yazmaq olar: 
 
a = [[1, 2, 3, 4], [5, 6], [7, 8, 9]] 
for i in range(len(a)): 
    for j in range(len(a[i])): 
        print(a[i][j], end=' ') 
    print() 
 "Araşdıraq-öyrənək" bölümündə 
şagirdlər 
Azərbaycanın dərslikdə göstərilmiş  şəhərləri arasındakı 
məsafələri 
İnternetdən (məsələn, 
www.gomap.az 
saytından) öyrənib onların  əsasında qraf qurmalıdır.
 
Həmin qraf üzərində Ağdaş və Şamaxı şəhərləri arasında 
ən qısa yolu göstərmək lazımdır. 
www.gomap.az saytının sol tərəfinin iki sətrində hər dəfə 
iki şəhərin adını yazıb məsafəni öyrənmək olar. Nəticədə 
belə bir qraf alınmalıdır: 
 
 

---