Microsoft Word ellez metanet docx
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
xərcləri ayrı-ayrıdıqda göstərilir ki, bu da həmin fəaliyyət sahələrinin gəlirliliyini dəqiq təyin etməyə, habelə sahibkar kapitalın hansı istiqamətə yönəldilməsinin effektliyini təyin etməyə imkan verir. Müəssisə fəaliyyətinin effektliyinin təyin edilməsində həlledici rol oynayan mənfəəti dəqiq hesablamaq üçün gəlirlərin və xərclərin uçota alınmasında beynəlxalq praktikadan bəhrələnmək arzusunda olan Azərbaycan Respublikasında da Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmək məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003-2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə «PROQRAM»da 2003-cü ildə «Hesablama metodu ilə gəlir və xərclərin uçotu» adlı və «Kassa metodu ilə gəlir və xərclərin uçotu» adlı normativ sənədlərin hazırlanmasıvə ölkənin təsərrüfat subyektlərində tətbiqini nəzərdə tutulmuşdur. Eyni zamanda«Gəlirlərdən çıxılmayan xərclər haqqında təlimat»ın hazırlanması vətətbiqinə dair normativ sənədin hazırlanması da nəzərdə tutulmuşdur və başa çatdırılmışdır. Beynəlxalq praktikada, həm də Milli qanunvericiliyə görə öz aktivlərini icarə müqaviləsi əsasında müvəqqəti olaraq haqq almaqla başqa təşkilatlara vermək, ixtiralara görə patentlər haqq almaqla istifadəyə vermək, sənaye nümunələrini və digər növlərdə intellektual mülkiyyətini başqalarına satmaq, başqa təşkilatların nizamnamə kapitallarında iştirak etmək fəaliyyətləri ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində sadaladığımız fəaliyyət növlərindən gələn gəlirlər satış pulu, yəni satışdan gələn gəlirlər kimi qəbul edilir. Beynəlxalq praktikada əməliyyat gəlirlərinə və xərclərinə aşağıdakılar daxil edilir:
- haqq almaqla müvəqqəti istifadəyə verilən (müvəqqəti sahiblik və istifadə qaydasında) aktivlərə görə daxilolmalar və xərclər; - ixtiralara aid patentlərdən «sənaye nümunələrindən və intellektual mülkiyyətin digər növlərindən irəli gələn hüquqların başqalarına verilməsi ilə əlaqədar daxilolmalar və xərclər; 12
- digər təşkilatların nizamnamə kapitallarında iştirakı ilə əlaqədar daxilolmalar və xərclər (qiymətli kağızlar üzrə faizlər və digər gəlirlər də daxil olmaqla); - birgə fəaliyyətin nəticəsində təşkilatın aldığı mənfəət yaxud zərər (sadə yoldaşlıq müqaviləsi üzrə); - ə
sas vəsaitin və digər aktivlərin pul vəsaitindən fərqli məhsulların və malların satışından daxilolmalar və xərclər; - müəssisənin (təşkilatın) hesablaşma hesabında olan puldan bank tərəfindən istifadə olunmasına görə alınan faizlər; - başqa təşkilatlar istifadəsinə verilən pula görə alınan, yaxud da başqa təşkilatların pul vəsaitindən istifadəyə görə verilən faizlər; - sair əməliyyat gəlirləri və xərclər. Hal hazırda başqa təşkilatlarda iştirakına görə gəlirlərin əks etdirilməsinin iki variantından istifadə edilir: 1) pul vəsaitinin faktiki daxil olmasına görə; 2) gəlirlərin qabaqcadan hesablanması və hesablarda qeydlərin edilməsinə görə. I variantda pul vəsaiti daxil olduqca 221, 222, 223, 224, 225 N-li hesablarındebetinə və 801 N°-li hesabın kreditinə yazılır. II variantda gəlirlərin hesablanması aşağıdakı mühasibat qeydləri aparmaqla rəsmiyyətə salınır: Debet 538 «Digər qısamüddətli kreditor borcları» hesabı (başqa təşkilatların nizamnamə kapitalına əmanətlərdən gəlir, icarə haqları və divident məbləğləri üçün);
Debet 432 «Törəmə (asılı) müəssisələrlə uzunmüddətli kreditor borcları» hesabı (törəmə müəssisələrdən gəlirlər məbləğində); Kredit 801 N-li “Ümumi mənfəət (zərər)” hesabı (bütün məbləğ üçün). Verilən vəsaitə görə hesablanan və alınan faiz məbləğləri də eyni qaydada uçota alınır. Satışdankənar gəlirlər və xərclər aşağıdakılardır: 13
- müqavilə şərtlərinin pozulmasına görə alınan və ödənilən cərimələr, peniyalar və dəbbələmə məbləğləri; - ə vəzsiz olaraq alınan və verilən, o cümlədən bağışlama müqaviləsi üzrə alınan və verilən aktivlər; - müəssisəyə (təşkilata) dəymiş zərərlərə görə daxilolmalar; - hesabat ilində aşkar edilən keçmiş illərin mənfəət və hesabat ilində qəbul edilən keçmiş illərin zərərləri; - iddia müddəti keçmiş kreditor, deponent və debitor borc məbləğləri; - məzənnə fərqi; - aktivlərin qiymətlərinin artırılması və aşağı salınması üzrə məbləğlər (dövriyyə aktivlərindən başqa); - sair satışdan kənar gəlirlər və xərclər. Yuxarıda sadaladığımız bütün cərimə, peniya, müxtəlif dəbbələmə, peşman məbləğləri, həm də iqtisadi sanksiyalar üzrə məbləğlər ödənildikdə 80 N°-li «Mənfəət və zərərlər» hesabının debetində və pul vəsaitini uçota alan hesabların kreditində kənar təşkilatlardan və şəxslərdən alındıqda isəpul vəsaitini uçota alan hesabların debetində və 80N°-li hesabın kreditində əks etdirilir. Vaxtı keçmiş debitor və kreditor borclar da müəssisənin gəlirlərinə və xərclərinə, son nəticədə mənfəətinə təsir göstərir. Beynəlxalq praktikada vaxtı keçmiş debitor borclar bu məqsəd üçün qabaqcadan yaradılan ehtiyat hesabına silinir. Milli hesablar planında da bu məqsəd üçün subhesab (184-cü hesabın 1-ci «subhesablı borclar üzrə ehtiyat!ar» subyesabı) nəzərdə tutulmuşdur. Lakin ölkənin dövlət və qeyri- dövlət müəssisəsində ödəmə vaxtı keçmiş, ümidsiz, şübhəli borcları silmək üçün ehtiyat yaradılmır. Belə ehtiyatın yaradılması barədə təlimat da yoxdur. Lakin bununla belə qarşılıqlı hesablaşmalarda ödəmə vaxtı keçmiş borclar çoxdur və ilbəil artmaqdadır. Debitor borclar reallaşmamış gəlirlərdir, kənar müəssisə və təşkilatlarda dövriyyədə olan, onlara xeyir verən xüsusi kapitaldır. «Mühasibat uçotu haqqında» AR Qanununun 22.5-ci maddəsində deyilir: « ddia müddəti keçmiş debitor Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|