Microsoft Word ellez metanet docx
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
71
hesabat ilində aşkar edilən keçmiş illərin mənfəəti inventarizasiya zamanı aşkar edilmiş artıqgəlmənin və digər mədaxil maddələrdən keçməmiş gəlirlərin əmlak balansına daxil edilməsi əks etdirilir. Sair satışdankənar xərclərdə istehsal ehtiyatlarının, hazır məhsulun və malların qiymətlərinin aşağı salınması üzrə məbləğlər, iddia müddəti keçmiş debitor borclarının silinməsi üzrə itkilər; təsərrüfat müqavilələrinin pozulmasına görə kəsilmiş, yaxud müəssisə tərəfindən qəbul edilmiş peniya, cərimə, dəbələmə məbləğləri və dəymiş zərərlərin örtülməsi üzrə itkilr və digər yuxarıda sadaladığımız müvafiq satışdankənar itkilər əks etdirilir.
72
Aparılan tədqiqatın nəticələrinə istinad etməklə aşağıdakı elmi-praktiki ə həmiyyətli təklifləri irəli sürürəm: 1. Bazar münasibətləri şəraitində idarəetmədə mənfəət göstəricisinin böyük ə həmiyyyət kəsb kediyini nəzərə alaraq mənfəəti xarakterizə edən bütün göstəricilərin, xüsusilə də balans mənfəəti, satışdan alınan mənfəət və xalis mənfəət göstəricilərinin formalaşması metodikasının Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartlarına (BĞUS) uyğunlaşdırılınası zəruridir. Bunu AR Prezidentinin 2002- ci il 26 dekabr tarixli, 827 Ns-li Fərmanın 6-cı bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə AR Nazirlər Kabinetinin 2003-cü il 20 fevral tarixli, 29 N°-li Qərarı ilə təsdiq edilmiş «Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmək məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003-2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə PROQRAM» dan daha aydın görmək olar. Yuxarıda adı çəkilən proqrama uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin Metodoloji rəhbərliyi ilə kommersiya təşkilatları üçün 37 Milli Mühasibat Uçotu Standartları (MMUS), büdcə təşkilatları üçün – 24 MMUS, qeyri-hökümət təşkilatları 1 MMUS işlənib hazırlanmış və təsdiq olunmuşdur. 2.Mənfəətin çox hissəsi, bəzi istehsal müəssisələrində isə hamısı lan alınan mənfəət təşkil edir. Buna görə də bu mənfəətin formalaşmasının mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uytunlaşdıpılması tələb olunur. Beynəlxalq praktikada reallaşdırılan məhsulun, iş və xidmətlərin dəyəri malalan yaxud da sifarişçi tərəfdən ödənildikdən sonra onlar reallaşdırılmış sayılır. Beynəlxalq praktikadan fərqli olaraq bizdə AR Vergi məcəlləsinin «Mühasibat uçotu haqqında» AR Qanununun tələblərinə uyğun olaraq «yüklənib göndərilmiş məhsullara, mallara, təhvil verilmiş işlərə, görülmüş xidmətlərə görə ödəniş sənədləri alıcıya (sifarişçiyə) təqdim edildikcə (ödənilməmiş) onlar reallaşdırılmış sayılır. Vergi qanuna görə hesab-faktura yazılan anı satış anı hesab olunur. Hesab- faktura 5 gündən gec olmayaraq, aksizli mallar satışında isə mallar müəssisənin ə razisindən çıxarılmamış yazılır. Beləliklə hesab-fakturayazılan təki məhsulun 73
(malın, işin, xidmətin) satış qiyməti ilə dəyəri601 N°-li “Satış” hesabının «Satış» hesabının kreditində və211
N-li yaxud 76N°-li hesabın debetində əks etdirilir. Təqvim ayının sonunda isə 601 N-li hesab bağlanılır və«Satışın» nəticəsi (801 N-li «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabına köçürülür. Beləliklə reallaşmamış, pula çevrilməmiş, debitorlarda olan, daxil olması müddəti məlum olmayan mənfəət satışdan alınan mənfəət kimi qeydə alınır, həmin nəğdi olmayan gəlirdən mənfəət vergisi. Aksiz vergisi, ƏDV və digər büdcəyə ödəmələr hesablanır və nəhayət pulun daxil olmamasına baxmayaraq növbəti ayın 15-dək vergi və rüsumları büdcəyə ödəməli olur. Bizim fikrimizcə beynəlxalq praktikada olduğu kimi reallaşdırılan məhsulun, iş və xidmətlərin dəyəri müəssisənin kassasına, hesablaşmayaxud valyuta hesablarına daxil olma anını satış anı kimi qəbul etmək və bundan sonra satışəməliyyatını 601 N-li “Satış” hesabının kreditində ıka etdirmək lazımdır. Bu halda satışdan alınan real gəlir və mənfəətə dair real göstərici əldə edilir. 3.AR Maliyyə Nazirliyinin 18 aprel 2006-cı il tarixli, i-38 saylı əmri ilə təsdiq edilmiş Milli mühasibat Uçotun Standartlarını müvafiq olan yeni Hesablar Planı və onun tətbiqinə dair təlimat”da tam həcmdə amortizasiyalaşmış əsas vəsait obyektlərinin ləğv edilməsindən, sökülməsindən alınan gəlirlərə (alınan materialların, detal və hissələrin, mühərriklərin, və i.a. mümkün satış yaxud istifadə qiymətləri ilə) onların sökülməsi ilə əlaqədar xərclər arasından fərq – 661 N-li «Sair əməliyyatlar gəlirləri» adlı hesabın kredit saldosu 801 N-li «Ümumi mənfəət (zərər)» hesabına silinir (mənfəət kimi). Bizim fikrimizcə bu halda müəssisənin gəliri artmır, sadəcə olaraq əsas kapital dövriyyə kapitalına çevrilir. Buna görə də daxil olmamış (müəssisəyə) gəliri mənfəət kimi hesaba almaq olmaz. Bizim fikrimizcə bu qəbildən olan, pula sevrilməmiş, müəssisə əmlakın artımı ilə ə laqədar olmayan gəlirləri (itkiləri) 87Ns-li hesaba silmək daha dürüst olardı. 4. «Mühasibat uçotu haqqında» AR Qanununda (maddə 2225) iddia müddəti keçmiş debitor borclarının təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə silinməsi, iddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğlərinin (maddə 22.6) silinməsini isə Dövlət Büdcəsinə köçürülməsi nəzərdə tutulur.
74
Bizim fikrimizcə bu qəbildən olan itkilər və gəlirləri ehtiyat kaptitalının (333 N-li hesab), yaxud əlavə kapitalın (334 N-li hesab) artmasına (azalmasına) aid etmək daha dürüst olardı. 5.
Bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyətdə olan hər bir təsərrüfat subyektinin başlıca məqsədi maksimum mənfəət, həm də mənfəətin tərkibində maksimum xalis mənfəət əldə etməkdir. Bu səbəbdən də beynəlxalq praktikada xalis mənfəəti uçota admaq üçün ayrıca standart - 8N°-li «Dövr ərzində xalis mənfəət yaxud zərər əsaslı səhvlər və uçot siyasətində dəyişikliklər» adlı standartdan və Azərbaycanın “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində dəyişikliklər və səhvlər üzrə” kommersiya təşkilatları üçün 11 N-li Milli Mühasibat uçotu standartlarından istifadə edilir. Bu standartda gəlirlər haqqında hesabatın qurulması prinsipləri, bizlərdə ənənəvi olan terminə görə mənfəət və zərərlər haqqında hesabıtın qurulması prinsipləri şərh olunur. Bu hesabata fövqəladə gəlirlər və itkilər Aid edilir, adi fəaliyyətdən alınan mənfəət ayrıca göstərilir. Ə vvəlki dövrlərdə yol verilən səhvlər sonrakı hesabat dövründə aşkar edildikdə onların korrektə edilməsi 8 N-li və 11 N-li standartlarda nəzərdə tutulur, qanunverici aktlarda edilən dəyişikliklərdə əlaqədar olaraq müəssismənin uçot siyasətində edilən dəyişikliklərlə uyğun olaraq mənfəət və zərərlərə aid edilən dəyişikliklər də burada öz əksini tapır. Xalis mənfəətin müəssisə fəaliyyətində, xüsusilə də yığım və istehlak fondlarının yaradılmasında əmək adamlarının stimullaşdırılması və sosial şəraitinin yaxşılaşdırılmasında böyük rol oynamasına baxmayaraq Milli mühasibat uçotunda xalis mənfəəti uçota almaq üçün nə sintetik və nə də analitik hesab nəzərdə tutulmamışdır. Qüvvədə olan hesabat formalarında xalis mənfəət və ondan istifadə barədə informasiya verilmir. AR Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmiş yuxarıda adını qeyd etdiyimiz Proqramda da belə xalis mənfəətin mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara çatdırılmasına dair qaydaların hazırlanması (2003-2007-ci illərdə) nəzərdə tutulmamışdır. Bizim fikrimizcə AR Maliyyə Nazirliyi mənfəətin, 75
o cümlədən xalis mənfəətin mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını təmin edən qaydalar (yaxud təlimat) hazırlanmalıdır. 6. “Mənfəət və zərər haqqında” hesabatda (xərclərin funksiyaları üzrə) (əlavə N4) keçmiş illərin və hesabat illərinin mənfəət (zərər) ayrıca sətrlərdə göstərilir. Lakin, zərərin balansda göstərilməsi üçün xüsusi maddə nəzərdə tutulmuşdur. Balansın aktivi müəssisə vəsaitinin növləri və yerləşdirilməsi haqqında informasiya vermək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Zərərlər müəssisə vəsaiti deyildir, vəsait kimi qayıdılması da gözlənilmir. Buna görə də balansın formasını hazırlayan mütəxəssislər zərərləri aktivin huç bir bölməsinə/ daxil edə bilmədiyinə görə onları balansın aktivində III bölməsinin yekunundan sonrakı iki sətirdə, sadəcə olaraq balansı tarazlaşdırmaq məqsədi ilə verilmişdir. Bizim fikrimizcə müəssisə vəsaiti hesab olunmayan, aktivlər kimi qəbul edilməyən zərərlərin aktivdə əks etdirilməsinin nə nəzəri və nə də praktiki əhəmiyyəti yoxdur. Belə ki, müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətindən alınan zərərlər onun xüsusi vəsaitin azalmasını xarakterizə edir. Bu səbəbdən də zərərləri bu məqsəd üçün qabaqcadan ehtiyat yaradılan halda. Ehtiyat kapitalının azalması hesabına, belə ehtiyat yaradılmayan halda isə “Bölüşdürülməmiş mənfəət” hesabına silmək məqsədəuyğun olardı.
Azərbaycan Dövlət qtisad
UniversitetininMagistratura Mərkəzinin II kurs magistri Məhərrəmov Xəyal Fəxrəddin oğlunun «Mənfəətin uçotu və inflyasiya şəraitində maliyyə nəticələrinin amilli təhlili» mövzusunda yazdığı magistrlik dissertasiyasına
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyətdə olan təsərrüfat subyektlərinin eyni zamanda sahibkarların, təsisçilərin və investorların başlıca məqsədi maksimal mən- fəət əldə etmək, əsas vəzifəsi isə bu məqsədə nail olmağı təmin edən təsərrüfatda- xili ehtiyatları aşkara çıxartmaq və onlardan məqsədyönlü istifadə yollarını müəyyən etməkdir. Mənfəətlə işləyən müəssisələrdə istehsalın texniki səviyyəsini yüksəltmək, məhsul (iş və xidmətlər) istehsalını genişləndirmək və onların keyfiy- yətini yüksəltmək, yeni məhsul çeşidlərini mənimsəmək, bütün tədiyyə öhdəlik- lərini vaxtında yerinə yetirməklə qeyri-məhsuldar xərclərin və itkilərin qarşısını almaq, malsatanların, malalanların, müxtərif xidmətlər göstərən kənar təşkilatların, vergi və maliyyə orqanları və bankların etimadını qazanmaq imkanları böyük olur. Bu səbəbdən də mənfəətin formalaşması və mənfəəti xarakterizə edən göstəricilə- rin təhlili idarəetmə funksiyalarını icra edənlərin, başlıca vəzifəsi hesab olunur. Maliyyə nəticələrinin dəqiq uçotu,hesabatlarda əks etdirilməsi və onları xarakterizə edən göstəricilərimütəmadi təhlil etməklə mənfəətin artırılması çoxaldılması yollarının aşkar edilməsi idarəetmənin başlıca funksiyası sayılır. Deyilənlərdən aydın olur ki, magistrlik dissertasiya işinin mövzusu müasir şə raitdə iqtisadi idarəetmənin ən aktual problemlərindən birinə həsr olunmuşdur. Təqdim olunan dissertasiya işi giriş, üç fəsil, nəticə və təkliflər və istifadə olunan ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Girişdə mövzunun aktuallığı, tədqiqatın məqsədi, təcrübi əhəmiyyəti həm nəzəri və həm də praktiki cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə şərh olunmuşdur. ş in birinci fəsli müasir şəraitdə müəssisə mənfəətinin formalaşması və uçot registrlərində qeydə alınmasının problem məsələəlrinə həsr olunmuşdur. Burada müəllif müəsisənin gəlirləri və xərcləri anlayışlarının təcrübədə tətbiqinə tənqidi münasibətini bildirməklə yanaşı Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müəssisələrdə və beynəlxalq praktikada istifadə olunan mənfəətin növlərivə onların formalaşmasının qısa xarakteristikasını elmi cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə şərh edə bilmişdir. Magistrlik dissertasiyasının ikinci fəslində maliyyə nəticələrinin uçot registrlərində formalaşmasının müasir təcrübəsinə tənqidi münasibət bildirilir. Müəllif təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətindən maliyyə nəticələrinin (mənfəətin, zərərin) uçot registrlərində formalaşmasının müasir, təcrübədə tətbiq olunan qaydalara tənqidi münasibətini əsaslandırılmış şəkildə şərh edə bilmişdir. Burada müəllif məhsul (iş və xidmətlər) satışından gəlirlərin və maliyyə nəticələrinin formalaşmasını tənzimləyən qanun, əsasnamə təlimat və qaydalarda, müvafiq qərarlarda gözə çarpan real maliyyə nəticələrinin təyin edilməsinə mane olan qüsurları, çatışmamazlıqları, nöqsanları, habelə möcud normativ sənədlərin beynəlxalq praktikada tətbiq olunan, illərboyu sınaqdan çıxmış, təcrübəyə uyğun gəlməməsini elmi cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə izah edə bilmişdir. Bu fəsildə verilən əsas vəsait obyektlərinin satışı və ləğv edilməsindən alınan gəlirlərin və maliyyə nəticələrinin uçot registrlərində və hesabatlarda əks etdirilməsində yol verilən (normativ sənədlərin tələblərinə riayət etməklə) qüsur və çatışmamazlıqları, son nəticədə isə bu əməliyyatlardan alınan mənfəətə dair göstəricinin real olmamasına dair müəllifin fikirləri diqqətəlayiqdir. ş in üçüncü fəsli maliyyə nəticələrinin və mənfəətin təhlili məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada müəllif təhlilin əhəmiyyətini və vəzifələrini, informasiya mənbələrini, habelə bu mənbələrdə verilən göstəricilərin müasir şəraitdə mənfəətin təhlili üçün habelə idarəetmə üçün qənaətbəxş olmamasını göstərə bilmişdir. Milli müəssisələrdə mənfəətin çox hissəsini məhsul (iş və xidmətlər) satışından alınan mənfəət təşkil etdiyinə görə müəllif işində satışdan alınan mənfəətin amilli təhlilinə geniş yer vermiş, birinci və ikinci dərəcəli amillərin satışından alınan mənfəətə təsirini metodiki cəhətdən düzgün və dəqiq təyin edə bilmişdir. Sahibkarlıq fəaliyyətində əmək adamlarının, sahibkarların, təsisçilərin marağını təmin edən əsas göstərici xalis mənfəətdir. Üçüncü fəslin sonunda xalis mənfəətin formalaşmasına müxtəlif amllərin təsirini hesablamaqla yanaşı, müəssisə fəaliyyətinin davam etdirilməsində və genişləndirilməsində həlledici rol oynayan, habelə bu sahibkarların fəaliyyətdə daha çox maraqları olan təsisçilərin, ə mək adamlarının mənafelərinin ədalətli tənzimlənməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən xalis mənfəətdən istifadənin təhlilinə geniş yer verilmişdir. Xalis mənfəətin formalaşması və ondan istifadə haqqında metodiki vəsaitin olmaması, hesablar planında xalis mənfəəti uçota almaq üçün ayrıca hesabın nəzərdə tutulması hesabat formalarında xalis mənfəətin həcmi və ondan istifadə haqqında informasiyanın verilməsi barədə müəllifin tənqidi münasibəti diqqətə layiqdir. Tədqiqat işində çoxlu sayda, analitik cədvəllər, sxemlər, formula və modellər ayrı-ayrı amillərin təsirinin təyin edilməsinə dair hesablamalar verilimişdir. Bütün bunlar tədqiq olunan mövzunun müəllif tərəfindən kifayət qədər mənimsədiyini və qarşıya qoyulan məqsədə nail olduğunu sübut edir. ş in sonunda aparılan tədqiqatdan irəli gələn, həm nəzəri və həm də praktiki ə həmiyyət kəsb edən əməli təkliflər verilir. Bizim fikrimizcə müəllif tərəfindən irəli sürülən təkliflərin istehsal təmayüllü müəssisələrdə tətbiqimaliyyə nəticələrinə dair real göstəricilərin hesablanması və metodiki cəhətdən düzgün təhlili üçün faydalı ola bilər. Odur ki, magistr Məhərrəmov Xəyal Fəxrəddin oğlu tərəfindən təqdim olunan «Mənfəətin uçotu və inflyasiya şəraitində maliyyə nəticələrinin təhlili» mövzusunda magistrlik dissertasiyasının müdafiəyəburaxılmasını məqsədəuyğun hesab edirik.
Elmi rəhbər, “Mühasibat uçotu” kafedrasının professoru
Ə . .Daşdəmirov
Azərbaycan Dövlət qtisad
UniversitetininMagistratura Mərkəzinin II kurs magistri Məhərrəmov Xəyal Fəxrəddin oğlunun «Mənfəətin uçotu və inflyasiya şəraitində maliyyə nəticələrinin amilli təhlili» mövzusunda yazdığı magistrlik dissertasiyasına
Mülkiyyət formasından, tabeçiliyindən, istehsal istiqamətindən asılıolmayaraq bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyətdə olan hər bir təsərrüfatsubyektinin ali məqsədi maksimal mənfəət əldə etmək, idarəetmənin başlıcavəzifəsi isə daha yüksək mənfəətə nail olmaq üçün bütün resurslardan səmərəli istifadə olunmasını təmin etməkdir. Bu baxımdan magistdissertasiyasımövzusunun aktuallığına heç bir ş übhə ola bilməz. Dissertasiya işinin girişində idarəetmənin indiki mərhələsində mövzunun aktuallığı, tədqiqatın məqsədi və istiqamətləri, tədqiqatın predmeti və obyektləri, elmi yenilik və təcrübi əhəmiyyət həm nəzəri və həm də praktiki cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə şərh olunur. Dissertasiya işinin birinci fəsli müasir şəraitdə müəssisə mənfəətinin flomalaşması və uçot registrlərində qeydə alınmasının problemməsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada müəssisənin gəlirləri və xərclərinin təsnifatı, bu göstəricilərə istinad etməklə formalaşan, uçot registrlərində və mühasibat hesabatlarında əks etdirilən mənfəətin növləri və ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatı şəraitində onların beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına uyğunlaşdırılınası və harmonizasiyasının zəruriliyi öz əksini tapmışdır. kinci fəsildə milli mühasibat uçotu və hesabatı sistemində fəaliyyətdə olan müəssisənin işgüzar fəaliyyətini ifadə edən maliyyə nəticələrinin (mənfəətin, zərərin) uçot registrlərində formalaşması və sonralar hesabatlarda əks etdirilməsinin müasir vəziyyətinə tənqidi münasibət bildirilir. Burada müəllif məhsul (iş və xidmətlər) satışındah gəlirlərin və mənfəətin formalaşması və hesabatlarda əks etdirilməsinin, əsas vəsait obyektlərinin xaric olması və satışından mənfəətin uçot registrlərində və hesabatlarda əks etdirilməsinin nöqsan və çatışmamazlıqlarını və göstəricilərin formalaşmasını tənzimləyən qüvvədə olan qanunverici və normativ sənədlərdə olan boşluqları, nöqsan və çatışmamazlıqlarınıəsaslandırılmış şəkildə şərh edə bilmiş, sadalanan göstəricilərin formalaşması qaydalarının beynəlxalq uçot standartlarına uyğunlaşdırılmasının zəruriliyini və yollarını göstərə bilmişdir. Dissertasiya işinin üçüncü fəsli maliyyə nəticələrinin və xalis mənfəətin, habelə xalis mənfəətdən istifadənin təhlili məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada verilən xalis mənfəəti uçota almaq üçün ayrıca hesabın, xalis mənfəətin,ondan istifadənin tənzimlənməsi üçün təlimat və qaydaların yaradılmasının zəruriliyinə dair əsaslandırılmış fikirlər diqqətəlayiqdir. Müəllif haqlı olaraq göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarların, təsisçilərin, işçi heyətinin maraqlarını təmin edən xalis mənfəət və ondan istifadəni xarakterizə edən göstəricilərin müvafiq hesabat formalarında əks etdirilməsi effektli iqtisadi idarəetmənin ən aktual problemi olub və olacaqdır. Dissertasiya işinin sonunda verilən, aparılan tədqiqatın nəticələrindən irəli gələn əməli təkliflər həm nəzəri və həm də praktiki əhəmiyyət kəsb edir. ş də verilən analitik cədvəllər və onlara istinad etməklə aparılan hesablamalar, modellər, formalar tədqiqat işinin elmliyini sübut edir. Beləliklə də dissertasiya işi ilə tam tanışlıqdan sonra belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Məhərrəmov Xəyal Fəxrəddin oğlunun “Mənfəətin uçotu və inflyasiya şə raitində maliyyə nəticələrinin amilli təhlili” mövzusunda magistr dissertasiya işi tələb olunan səviyyədə yazılmışdır ona görə də bu işi müdafiəyə təqdim etmək məqsədəuyğundur.
kafedrasının dosenti
Zərbəliyev C.C. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|