Microsoft Word Dissertasiya C. Ceferli docx
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
25 2020-ci ildə enerjiyə tələbatın 65 faiz artacağını deyə bilərik. Ancaq artan bu tələbatın qarşılanması mövcud imkanlarla çox çətindir və buradakı əsas problem enerji resurslarının dünyada qeyri-bərabər yerləşməsidir. Belə ki, dünyada mövcud olan neft və təbii qaz resurslarının təxminən 80 faiz Avroasiya regionunda yerləşmişdir. Qərbi Avropa, ABŞ və Çinin 2025-ci ildə 70 faiz neft idxalından asılı olacaqları güman edilir. Başqa sözlə desək, bu ölkələr Yaxın Şərq, Rusiya və Xəzər regionundan asılı olacaqlar. Odur ki Çin, Hindistan, ndoneziya kimi ölkələr mühüm neft və təbii qaz boru kəmərləri üzərində işləyirlər. Asiya ölkələri neft istehlakının 85 faizini əsasən Bəsrə körfəzindən qarşılayır. Digər tərəfdən artan beynəlxalq siyasi gərginliklər, xüsusilə Yaxın Şərqdə baş verən hadisələr və bu kimi amillər də enerjiyə olan tələbata və onun qiymətinə böyük təsir göstərməkdədir . Müasir dünya yanacaq-enerji balansı çox geniş spektrlidir. Bütün ekoloji fəsadlara baxmayaraq nüvə energetikası inkişaf edir. Hazırda qlobal nüvə energetikasının pay hesabına yanacaq-energetika balansının 6-7 faizi və istehsal olunan elektrik enerjisinin 17 faizi düşür. AES-lərin gücünün artması prosesi davam edir, "Nüvə energetik klubu" üzvlərinin sayı artır. Lakin BMT-nin Atom Enerjisi üzrə Agentliyi AEA-nın proqnozlarına görə, AES-lərin inkişaf sürəti yaxın onillikdə o qədər də yüksək olmayacaqdır. Bununla belə, nüvə energetikası addımlarını irəliyə doğru qətiyyətlə genişləndirəcəkdir. Energetik statistika istinad etdikdə aydın olur ki, hazırda enerjidaşıyıcılarının 1/3-i istehlakçılara sərhədləri aşaraq yetişir. Bu göstərici daş kömür üzrə 10 faiz, neft üzrə 40 faiz, təbii qaz üzrə isə 20 faiz təşkil edir gətirilir. Belə reallıq isə dünyanın ayrı-ayrı coğrafi ərazilərində enerji resurslarının qeyri-bərabər yerləşməsi və onların müvafiq enerji istehlakı mərkəzlərindən uzaqlığı vəziyyətindən irəli gəlir. Vəziyyətin mülayimləşməsini isə "Dayanıqlı inkişaf konsepsiyası" təmin edir. Bu konsepsiya dünya yanacaq-enerji kompleksinin inkişafının dünya iqtisadiyyatındakı roluna rəğmən enerji resursları istehlakçıları olan ölkələri, enerji sisteminin iqtisadi səmərəliliyini və ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi oriyentasiyasına keçidini şə rtləndirir.
26 Müasir dövrdə dünyada təbii ehtiyatlardan istifadədə xarici amillərin rolu sürətlə yüksəlməkdədir. Məsələ ondadır ki, indiki halda heç bir ölkə xarici aləmdən təcrid olunmuş halda uzunmüddətli və davamlı iqtisadi inkişafa nail ola bilməz. Çünki onların hər biri dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminin ayrılmaz tərkib hissələridir və dünya təsərrüfat əlaqələri sistemi dövlətlərin qarşılıqlı asılılıq və əlaqələrin daima mövcudluğunu tələb edir. Dövlətlər istəsələr də, istəməsələr də digər dövlətlər ilə xarici iqtisadi əlaqələr qurmalıdırlar. Çünki dünyada xammal ehtiyatları qeyri-bərabər paylanmışdır. Bunu A.Smitin “Mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsi” əsasında izah etmək olar. Nəzəriyyəyə görə əgər bir dövlətdə olan xammal digərinə nisbətən çoxdursa və ya artıqdırsa bu dövlət onu digərinə ixrac və ya mübadilə etməklə gəlir əldə edə bilər. Bundan başqa nəzəriyyənin digər göstəricisinə görə hansı ölkədə məhsul vahidinə çəkilən xərc daha az olarsa, həmin ölkə daha səmərəli mövqeydən çıxış edə bilər. Bunun nəticəsində də ölkə müəyyən bir sahə üzrə ixtisaslaşa bilər. Çox güman ki, neft məhsulları bazarının iqtisadi əsasları məhz bu prinsip əsasında yaranmış və inkişaf etmişdir. Müasir dövrdə dünya təsərrüfatını analiz edərkən təbii ehtiyatlara olan artan tələbatın əsas hissəsini məhz yanacaq ehtiyatlarının təşkil etdiyini görə bilərik. Dünya üzrə yanacaq daşıyıcılarına olan ilkin tələbat 1970-ci ildə 8.3 mlrd ton şərti yanacaq vahidi ( ş.y.v. ), 1980-ci ildə 11 mlrd ton ş.y.v., 1990-cı ildə 13.2 mlrd ton ş.y.v., 1995-ci ildə 14 mlrd ton ş.y.v. olmuşdur. 2020-ci ildə isə bu rəqəmin 19.5 mlrd ton ş .y.v. olacağı proqnozlaşdırılır. Onu da qeyd edək ki, neftin xüsusi çəkisi 7.1 mlrd. ton ş .y.v., qazın həcmi isə 4.0 mlrd. ton ş.y.v. təşkil edəcək. Bu yanacaq daşıyıcılarının içərisində neftin xüsusi çəkisi təxminən 40-50% təşikl edir. Bunu daha aydın görmək üçün “British Petroleum” şirkətinin hesablamalarına nəzər salmaq kifayətdir. Belə ki, dünya üzrə ümumi yanacağa olan təlabatın balansı aşağıdakı kimidir: - Neft ( 40.2% ) - Daş kömür ( 25.4% ) - Təbii qaz ( 23.5% ) - Nüvə enerjisi ( 7.5% ) - Hidroenerji ( 2.4% )
27 - Digər enerji daşıyıcıları ( 1% ) Uzunmüddətli proqnozlara görə yaxın dövrlər ərzində neftə olan tələbat durmadan artacaq və bu sahəyə yönəldilən investisiyaların həcmi indiyə qədər görünməyən həddə çatacaqdır. Beləliklə, neftə tam alternativ əvəzləyicinin tapılması ilə “ neft erasını sonu “ kəlməsinin hələ ki həqiqətə uyğun gəlməməsini müşahidə edirik. Ə gər 1993-cü ildə beynəlxalq miqyasda gündəlik ehtiyac 67 milyon barrel idisə, 2005-ci ildə 85 milyon barrel, 2015-ci ildə isə 92 milyon barrel təşkil etmişdir. Ümumiyyətlə, 2020-ci ildə dünya yanacaq-energetika balansında neft istehlakının 5 milyard tona çatacağı gözlənilir. lk milli neft-qaz şirkətini 1908-ci ildə özəl hasilatçılar tərəfindən təchizatdakı davamlı problemlərin ortaya çıxmasından sonra Avstriya–Macarıstan imperatoru Frans Cozef yaradıb. 1914-cü ildə isə Böyük Britaniya hökumətinin 2.2 milyon funt- sterlinq vəsait ayıraraq “Anglo-Persian Oil Company”nin (bu şirkət daha sonra bp-yə çevrilib) nəzarət-səhm paketini (51%) ələ keçirməsi ilə dövlət nəzarətində olan ilk müasir neft qaz şirkətinin əsası qoyulub. Dünyanın neft-qaz sənayesində milli (dövlət) şirkətlərin payı son 20 ildə beynəlxalq (özəl) neft-qaz şirkətlərini xeyli üstələyib. 2000-ci illərin ortalarına doğru artıq dünyadakı neft rezervlərinin 80%-i, qlobal neft hasilatının isə 75%-i milli neft ş irkətlərinin payına düşürdü. Amma fond birjalarında dövr edən səhmlərinin bazar dəyərinə görə beynəlxalq neft-qaz şirkətləri liderliklərini qoruyurlar. Altı ən böyük (“Six Super Majors” – ExxonMobil, Royal Dutch Shell, Chevron, BP, Total, ConocoPhillips) beynəlxalq neft-qaz şirkəti 2011-ci ildə də 2010-cu ilə nisbətən kombinə edilmiş bazar dəyərlərini daha 8% artıraraq 1.2 trilyon dollara çatdırıb. Milli neft-qaz şirkətlərinin kombinə edilmiş bazar dəyəri isə müxtəlif regional və qlobal risklərin təsiri ilə orta hesabla 15% azalıb. Onların içərisində lider mövqedə olan “PetroChina” 2009-cu ildəki dünya liderliyindən sonrakı iki ildə liderliyi yenidən “ExxonMobil” şirkətinə təhvil verib. 2011- ci ildə neft-qaz sektorundakı servis ş irkətlərinin də (Schlumberger, Halliburton, National Oilwell Varco and Tenaris) bazar dəyəri orta hesabla 16% azalıb. Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|