Microsoft Word derslik-Semengul doc
Yüklə 12,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 VI əsrə aid «Ənuşirəvan və Qolam-bəççe-ye u» adlı bir sənəd- dən məlum olur ki, Qolam-bəççe öz təhsili haqqında şaha məlumat verərkən deyir ki, o, ibtidai məktəbdə «Avesta»nın əsas hissəsini izahatı ilə bərabər əzbərlədikdən sonra orta təhsil almağa başlamış- dır. Həmin sənəddən, eləcə də «Avesta»dakı bir sıra dualardan belə qənaətə gəlmək olar ki, sasanilər dövründə (226 – 651) İranda, eləcə də Azərbaycanda «Avesta»dakı ayrı-ayrı duaların və dini nəğmələ- rin əzbərlənməsi ibtidai təhsilin məzmununu təşkil edirdi. İbtidai təhsil dövründə «Avesta» yeganə tədris vəsaiti kimi istifadə olunurdu. IX əsrdə tərtib edilmiş Pəhləvi yazılarından olan «Dinkərd» kitabında «Avesta» İranda «təlim və nəsihət» üzrə istifadə olunan vəsait kimi qeyd edilmişdir. IV əsrə qədər Avesta hələ kitab şəklinə düşməmişdi. Ruhani- lər «Avesta»nın dualarını və nəğmələrini əzbərdən söyləməli idilər. Çindən gətirilən kağız bahalı olduğu üçün «Avesta» şagirdlərə şifa- hi yolla təlim edilir və əzbərlədilirdi. Məhz buna görə ruhanilər öz dualarında «elm allahından» həmişə möhkəm və qüvvətli hafizə di- ləyirdilər. Beləliklə, demək olar ki, Azərbaycanda ibtidai təhsil dövrün- də oxu və yazı, demək olar ki, təlim edilmirdi. Müstəsna hallarda saray ailələrin, eləcə də yuxarı təbəqənin uşaqlarına yazı və oxu öy- rədilir, onların orta və ali təhsilləri davam etdirilirdi. Təxminən, VII əsrdən başlamış XIX əsrin axırlarına qədər ib- tidai təhsil Azərbaycanda Quran ayələrini qiraət edə bilməklə ta- mamlandığı kimi, çox güman ki, sasanilərdən lap qabaqkı dövrlərdə «Avesta» parçalarının əzbərlənməsi ilə tamamlanırdı. Lakin Quran təlimi ilə Avesta təlimi arasında fərq var: birincisində şagirdlərə Quran ayələrinin öyrədilməsi əlifba təlimi ilə başlanıb kitab üzərin- də qiraətlə bitirdi, ikincisində isə Avesta duaları və nəğmələri əlifba təlimi və qiraət keçilmədən şifahi yolla öyrədilib əzbərlədilirdi. Azərbaycanda Zərdüşt dini dövlət dini elan ediləndən sonra (sasanilər zamanında) Avesta ehkamlarının inkişafına və əməli tət- biqinə daha əlverişli şərait yaranmışdır. 18 Sasanilər dövründə İranda və eləcə də Azərbaycanda ictimai xadimlər, Avestanın baş xəttinə müvafiq olaraq, şərə qarşı mübari- zədə həmişə elm və biliyə yiyələnməyi təbliğ edirdilər. Buna görə də onlar gənc nəslin tərbiyəsi ilə əlaqədar, əqli tərbiyəni ön plana çəkmişlər. Sasani şahlarından olan Xosrov Ənuşirəvanın (531 – 579) vəziri Bozorgmehrin nəsihətnaməsi buna yaxşı misal ola bilər. O, zoroastrizm şüarı ilə başlanan bu nəsihətnamədə «daha çox ürəyə yatan kimdir?» sualına – «layiqli övlad», «daha çox əzab verən kimdir?», «daha çox qüssə verən kimdir?» suallarına isə – «zəif və xəstə övlad», «nalayiq övlad» – deyə cavab vermişdir. Həmin nəsi- hətnamədə «adamlar üçün daha dəyərli bacarıq hansıdır?» sualına «alimlik və elm» cavabı verilir. Bozorgmehrin nəsihətnaməsindən məlum olur ki, Azərbay- canda sasanilər dövründə gənc nəslin əxlaqi və fiziki, xüsusən əqli tərbiyəsi hakim sinfi maraqlandıran məsələlərdən biri olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Sasanilər dövlətində təhsilə olan ehti- yac və rəğbətin artması səbəblərindən biri sasanilərin nizama salın- mış İran monarxiyasının yaranması və eləcə də Sasani hökmdarlı- ğında feodal münasibətlərinin formalaşması və möhkəmlənməsi ilə əlaqədar idi. İctimai ədalətsizliyə qarşı xalq kütlələrinin mübarizəsini təm- sil edən Məzdəkilər hərəkatı 1 məğlub olduqdan sonra Sasani dövlə- tinin tərkibinə daxil olan vilayətlərdə, xüsusilə Azərbaycanda feodal münasibətləri möhkəmlənmiş və feodal istehsal üsulu qalib gəlmiş- di. Bu zaman feodalların əksəriyyəti, tarixçilərin tədqiqinə görə, əsasən, Azərbaycanda mərkəzləşmişdilər. O zamankı çoxsahəli bir ölkənin idarələrində işləmək üçün «Sasanilərin nizama salınmış İran monarxiyası»nda katiblərə, sa- 1 Məzdəkilər hərəkatı – (480 – 529) Sasanilər dövlətində əyanlar və kahinlərdən ibarət varlı təbəqələr əleyhinə şəhər yoxsulları və kəndlilərin hərəkatı. Sasani hökmdarı I Qubad əyanlar və kahinlərin mövqelərinin zəiflətmək üçün həmin hərəkata qoşuldu. 529-cu ildə onun oğlu Xosrov Məzdəkilər hərəkatına son qoy- du. Məzdəkilərin başçısı Məzdək və onun silahdaşları Xosrovun əmri ilə edam edildi. 19 vadlılara olan ehtiyac artırdı. Bu hal istər-istəməz İranda, xüsusilə Azərbaycanda VI əsrdə ibtidai və ali təhsilin əhəmiyyət və lüzumu- nu artırır, onun genişlənməsinə kömək edirdi. Məzdəkilər hərəkatının məğlubiyyətə uğramasından sonra Şiz şəhərinin atəşpərəstliyin əsas mərkəzi kimi möhkəmlənməsi Azər- baycanda təhsil və maarifin qüvvətlənməsinə əlverişli şərait yaratdı. Lakin həmin dövrdə əhalinin silklərə bölünməsi səbəbindən təhsil silki xarakter daşıyırdı. Bu isə, öz növbəsində, xalq kütləsindən çı- xan bir çox istedadların inkişafına böyük maneə yaradırdı. Sasani dövlətində əhalinin tərkibini təşkil edən dörd silkdən birinin katiblərə mənsubluğu aydın görünür. Katiblər silkinə mək- tubları və protokolları tərtib edənlər, hesabdarlar, hüquqşünaslar, həkimlər, yazıçı və şairlər, coğrafiyaşünaslar və münəccimlər daxil idi. Həmin dövrdə savadlı şəxslərin və elm adamlarının ayrıca və müstəqil silkə məxsus edilməsi, Sasani dövlətinin şimal vilayəti tər- kibinə daxil olan Azərbaycanda (Atropatena) ziyalıların, alimlərin, ümumiyyətlə, təhsilin cəmiyyətdə əhəmiyyətli mövqe tutmasını göstərir. Avestada, eləcə də Sasanilər dövründə Avesta ehkamlarına is- tinadla yazılmış Pəhləvi ədəbiyyatında ali təhsil almaq sahəsində müəyyən tədbir və məsləhətlər göstərilmişdir ki, bunlar da Azərbay- canda ali təhsilin və müvafiq tədris mərkəzlərinin mövcud olması zərurətindən xəbər verir. Cəmiyyət üzvləri üçün alimlik və elm ən dəyərli bacarıq he- sab edilirdi. Bozorgmehr nəsihətnaməsində «daha faydalı şey nə- dir?» sualına «alimlərlə oturub-durmaq» cavabını vermişdir. Bo- zorgmehrin bu sözləri Avestanın müvafiq göstərişlərinə tamamilə uyğun gəlir. «Avesta»da hər ayın ikinci günü 1 «elmi sahədə işləmək və alimlər evinə getmək» üçün müəyyənləşdirilmişdir. «Alimlər evinə getmək», «alimlərlə oturub-durmaq» kimi verilən bir sıra məsləhətlər Azərbaycanda ali təhsil ocaqları və müəyyən elmi mər- kəzlərin mövcud olmasına şübhə yeri qoymur. Nizaminin Qədim Azərbaycanda tədris ocaqlarının yerləşdiyi mərkəzləri müəyyənləş- 1 Hər ayın ikinci günü Avestada «bəhmən» adlandırılır Yüklə 12,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|